Hoe KU Leuven haar positie van neutraliteit over Gaza losliet: 'Een hobbelig pad'

Sinds de bloedige aanslag van Hamas op Israël op 7 oktober 2023 staat het Midden-Oosten in rep en roer. Israël reageerde onverbiddelijk. Het conflict sijpelde de afgelopen twee jaar in ongeziene mate door in universiteiten, omdat zij samenwerkingen onderhouden met Israëlische universiteiten en instellingen. In ongeveer alle Vlaamse studentensteden bezetten studenten uni­versitaire gebouwen, en roerden professoren zich in protest tegen die academische samenwerking. 

Omdat de belegering van Gaza voortduurde, schoof de publieke opinie op. Ook de KU Leuven herzag haar standpunt, zo toont een reconstructie aan die Veto maakte op basis van tientallen gesprekken met experten en beleidsmakers aan de universiteit.

2022: Rusland onder academische boycot

Het staat buiten kijf dat het conflict een uitzonderlijke impact heeft op westerse universi­teiten. Dat er een academische boycot op poten wordt gezet tegen Rusland, nadat het land Oekraïne binnenvalt op 24 februari 2022, veroorzaakt amper een rimpeling. Bij Israël ligt dat anders: het is een veelgevraagde partner.

'De KU Leuven gaat voor samenwerkingen altijd op zoek naar de best mogelijke partners en Israëlische instellingen staan bekend voor toponderzoek, vooral in de medische en ICT-sector', zegt professor onderwijseconomie Kristof De Witte (KU Leuven). 

Zo maken heel wat Israëlische instellingen deel uit van het Horizon Europe-programma van de Europese Unie, dat onderzoeks­samenwerkingen stimuleert. 'Dat is een belangrijk financieringskanaal voor de KU Leuven en onderzoekers maken er graag deel van uit, omdat het project hen veel vrijheid geeft', zegt De Witte. Toch zorgen die akkoorden voor protest.

'De houding van de universiteiten zou veel minder opvallen, mocht er daarvoor geen duidelijke lijn getrokken zijn in het conflict Rusland-Oekraïne', zegt Jan Wouters, professor internationaal recht aan de KU Leuven. 'Toen was er een forse en snelle reactie, die erg ver ging. Het is niet omdat die Russische rectoren een brief moesten ondertekenen waarin ze hun steun aan Poetin verkondigen, dat ze plots zijn handlangers zijn geworden.' 

Toch zijn er belangrijke verschillen tussen beide conflicten, zegt Wouters. 'In het geval van Rusland was er een complete invasie van een soeverein buurland die niet was uit­gelokt', legt hij uit. 'Het feit dat Israël is aangevallen, neigen we te vergeten. Maar daardoor is er binnen het internationaal recht wel zoiets als het recht op zelfverde­diging. Natuurlijk is de situatie ondertussen geëscaleerd.' 

Bovendien is de academische boycot tegen Rusland deel van een bredere politieke boycot. 'Voor het stopzetten van die Russische samenwerkingen bestaat een duidelijk juridisch kader op het niveau van de Europese Unie, met ondertussen negentien sanctiepakketten', benadrukt Peter Van Elsuwege, professor Europees recht (UGent). 

'Bij Israël is dat Europese kader er niet en daarom hebben de universiteiten over die samenwerkingen een grote individuele verantwoordelijkheid', zegt hij. Een verant­woordelijkheid die niet aan een universiteit toebehoort, besloot toenmalig rector Luc Sels in naam van het Gemeen­schappelijk Bureau (GeBu) van de KU Leuven. 

November 2023: 'Geen politieke instelling' 

'Wij zijn een universiteit, géén politiek instituut', schrijft hij in een mail naar de studenten op 12 november 2023, samen met een veroordeling van het geweld door beide kampen. 'Toch laten de vragen om krachtig te veroordelen en stelling in te nemen ons niet onberoerd. Ze wijzen op grote betrok­kenheid. Maar het is niet onze opdracht als universiteit om een kant te kiezen of positie in te nemen', klinkt het.

De KU Leuven besluit dus te wachten op een signaal van de Europese Unie en stuurt daarvoor brieven naar de Europese Com­missie. Sels gaat ook het gesprek aan met Israëlische rectoren en de rector van de Islamic University of Gaza. De KU Leuven onderhoudt ook samenwerkingen met Palestijnse partners zoals Daughters for Life.

Maar in Europa blijft het stil, ook over Horizon Europe. Zo komt de financiële verantwoordelijkheid voor het stopzetten van samenwerkingen met Israëlische partners bij de universiteiten te liggen, en aan die akkoorden zijn stevige contracten verbonden.

'Als de universiteit die contracten niet naleeft, kan het zijn dat de EU bepaalde financiële middelen niet uitkeert. Dat gaat om miljoenen euro's per project', zegt De Witte. Wie uit de lopende samenwerkingen stapt, schiet zichzelf volgens hem in de voet. 'Maar over nieuwe projecten kan je als universiteit wel een statement maken.' 

November 2023: 'Tegen het licht'

Dat statement komt er in mei 2024. In november 2023 vraagt het bestuur van de KU Leuven aan de Ethische Commissie Dual Use, Military Use & Misuse of Research (EC DMM) om de lopende samenwerkingen met Israëlische partners 'opnieuw tegen het licht te houden'. 

'De periode sinds 7 oktober was een van de moeilijkste periodes voor de commissie sinds haar bestaan', zegt Raf Geenens, lid en professor ethiek en rechtsfilosofie (KU Leuven). De commissie beoordeelt nieuwe onderzoeksprojecten case by case, sinds 2020 ook met een mensenrechtentoets. 

'Dat zorgde ook wel voor een gevoel van opluchting', zegt Geenens. 'Terwijl andere universiteiten moesten beginnen te impro­viseren, hadden wij onze mensenrechten­toets en deontologische kaders al op voorhand klaar.' 

De commissie beslist uiteindelijk om de lopende samenwerkingen niet stop te zetten, maar raadt aan om 'de nodige zorgvul­digheid en terughoudendheid' te hanteren bij het aangaan van nieuwe samen­wer­kingen. Die beslissing communiceert Sels aan de universitaire gemeenschap via mail. 

'Dat was geen bocht, maar wel een duidelijk signaal dat de KU Leuven de ethische toets ernstig neemt', zegt Peter Lievens, toenmalig vicerector voor Internationaal Beleid. 'We willen als universiteit niet verbonden zijn met projecten die potentieel kunnen worden ingezet voor het Israëlische leger.' 

Mei 2024: De Valk bezet

Voor een deel van de universitaire gemeen schap is dat signaal duidelijk te braaf. Op 13 mei bezetten studenten het gebouw De Nieuwe Valk op de rechten­faculteit, in navolging van onder andere de universiteiten van Gent en Antwerpen. 

De studenten eisen een academische boycot, waarbij de universiteit alle samenwerkingen met Israëlische instellingen zou verbreken, en willen dat de universiteit Israël als apartheidsstaat benoemt. Zeker dat laatste is een duidelijk politiek statement, zegt Gleider Hernández, professor in het internationale publiekrecht (KU Leuven). In lijn met de mail uit 2023 staat de universiteit voor zo'n verklaring op de rem.

Toch verandert de houding van de univer­siteit verder. Op 21 mei kondigt Sels tijdens een lezing van KU Leuven Metaforum aan dat nieuwe samenwerkingen met de Israëlische overheidsinstellingen niet meer kunnen. 'Niet per se omwille van "dual use", wel omwille van de mensenrechtentoets', verduidelijkt Lievens.

De universiteit schaart zich in mei ook achter de vraag voor een aanhoudingsbevel voor Israëlisch president Benjamin Netan­yahu bij het Internationaal Strafhof. De eisen van de bezetters worden niet ingewilligd en Sels wordt na het debat belaagd. 

'Shame on Luc Sels', roepen enkele actie­voerders hem na, terwijl hij onder begelei­ding van security het gebouw langs de achterdeur verlaat. Lievens krijgt te horen 'complicit to genocide' te zijn. Het thema wordt erg persoonlijk. 'Ons beleid is daardoor niet beïnvloed', zegt Lievens. 'Dat had enkel impact op onze uren slaap.' 

De KU Leuven gedoogt de bezetting enkele maanden, maar onderneemt verschillende keren juridische actie. De derde keer daagt de universiteit drie bezetters voor de vrede­rechter. Op 6 september volgt het verdict: de bezetters moeten hun actie dan toch stopzetten. 

'Het is goed dat de activisten er waren, die hebben ons een geweten aangescherpt', zegt Geenens. 'Maar op sommige momenten zijn ze te ver gegaan. De activisten zagen iets cruciaals over het hoofd. Ongeacht hoe pro­blematisch de handelingen van de Israë­lische regering zijn, telkens je professoren verbiedt een samenwerking aan te gaan, beperk je hun academische vrijheid.'

Hij haalt een tweede punt aan. 'Ze onder­schatten ook de mate waarin de universiteit al een internationale voortrekkersrol speelt door te bepleiten om samenwerkingen stop te zetten of in te perken.' De universiteit herhaalt steevast haar beleidslijn: enkel project­gebonden samenwerkingen mogen nog, en dat na een toetsing van de EC DMM.

April 2025: Rectorverkiezingen 

Ondertussen is Gaza een heet hangijzer in het Gemeenschappelijk Bureau (GeBu) van de KU Leuven, waar de rector met de vice­rectoren, de algemeen beheerder en een studentenvertegenwoordiger de krijtlijnen van het beleid uittekent. Volgens enkele stemmen ligt de beslissingsmacht vooral bij Sels, Lievens en Chris Van Geet, die op dat moment als vicerector voor de groep Biomedische Wetenschappen ook bevoegd is voor Mondiaal Beleid.

Volgens Lievens doet die weergave geen recht aan hoe een GeBu functioneert. 'Het klopt dat Chris van Geet, Luc Sels en ik een belangrijke inbreng hadden in het dossier. Chris via haar contacten met Palestijnse universiteiten, Luc en ik vanuit onze beleidsverantwoor­delijkheden', zegt Lievens. 

'Maar ook de andere leden van het GeBu hebben actief deelgenomen aan de bespre­kingen', zegt hij. 'De beslissingen over Gaza hebben we steeds als GeBu genomen op basis van gezamenlijke afwegingen.' 

De Academische Raad, waarin naast het GeBu ook decanen, studenten- en personeels­vertegenwoordigers zetelen, is verdeeld. Sommige decanen vinden dat de universiteit niet ver genoeg gaat, anderen houden vast aan de lijn van het bestuur. 

Dat die lijn tijdens de Academische Raad door het GeBu enkel meegedeeld wordt en niet ter discussie staat, wil Lievens evenmin horen. Volgens de voormalige vicerector had het GeBu oog voor iedereen die het gesprek wilde aangaan. 'Het standpunt van het GeBu en de universiteit is daardoor niet veran­derd, maar er was wel ruimte voor tegenargumenten en discussie', klinkt het. 

Er is 'eenheid' binnen het GeBu, al wijkt toen­malig vicerector en kandidaat-rector Tine Baelmans tijdens de rectorverkiezingen van de bestuurslijn af. 'We moeten echt een standpunt innemen, en dat is iets anders dan zeggen dat we al een standpunt hebben of dat we al goed bezig zijn', zegt ze tijdens het rectordebat voor studenten. 

Tegenkandidaat Lievens houdt vast aan het huidige beleid, huidig rector Severine Vermeire neemt het woord 'genocide' in de mond, al wil ze niet horen van een totale boycot. 'Individuele contacten moeten behouden worden', klinkt het dan. Gaza blijkt geen hoofdthema tijdens de rector­verkiezingen, maar blijft op de agenda. 

Mei 2025: Een politieke oproep

Op het Europese niveau beweegt er dan ook vrij weinig. Er wordt verwezen naar de tegenstribbelende houding van Duitstalige universiteiten. Samen met de Belgische rectoren vraagt Luc Sels op 15 mei voor het eerst om de opschorting van het associatie­verdrag van de Europese Unie met Israël, waaronder ook het onderzoeks­programma Horizon Europe valt. 

Na een nieuw rapport van KU Leuven-professor Gleider Hernández herhalen de Belgische rectoren die oproep op 26 juni, met Sels aan het voortouw. Volgens artikel twee van dat associatieverdrag moeten beide partners de mensenrechten respecteren. Louter de onwettige bezetting van Pales­tijnse gebieden is volgens het rapport al een schending van dat principe. Een oplossing voor Horizon Europe lijkt in zicht.

Toch leidt het rapport niet tot een automa­tische opschorting. 'In internationaal recht is het niet voldoende dat een schending plaatsvindt. Een van de partijen moet die schending inroepen', zegt Hernández. 

Het artikel is weinig juridisch dwingend, zegt Jan Wouters: 'In alle eerlijkheid, er is geen juridische verplichting voor de EU om het akkoord op te schorten.'

Wouters en Hernández wijzen erop dat het voorstel van de Commissie nog steeds goedgekeurd moet worden met een gekwali­ficeerde meerderheid: eerder dan een juri­dische, moet een politieke knoop doorgehakt worden. Juist daarom wijkt de universiteit met de oproepen af van de oorspronkelijke neutraliteit. 'Dit is inder­daad een politiek statement', zegt Hernández. 

Die keuze hangt volgens hem samen met de ontwikkelingen in Gaza. 'Om de acade­mische vrijheid te beschermen moeten universiteiten en instellingen de ruimte laten voor vrij debat, en volgens mij heb je daarvoor institutionele neutraliteit nodig. Dat de Belgische rectoren unaniem tot een statement kwamen, wijst erop dat ze bij ernstige mensenrechtenschendingen toch bereid zijn om zich samen uit te spreken.'

Dat de KU Leuven opschoof, vindt ook Van Elsuwege niet onlogisch. 'Het maat­schappelijk bewustzijn is veranderd, mede door de evolutie op het terrein. Er is een groeiende urgentie om "iets" te doen, of op zijn minst een signaal te geven ten aanzien van Israël.'

'Alleen als het gaat over hoe ver je daarin kan gaan, is er verdeeldheid. Daar speelt ook het aspect van de financiële repercussies. Als je als individuele instelling uit een bepaald consortium trekt, denk ik dat er een grote consensus is om daar zo ver mogelijk in te gaan zonder de eigen – financiële – belangen te schaden. Maar is dat ver genoeg? Daar kan je discussie over voeren.' 

September 2025: 'Genocide'

In stijl maakt de universiteit wel het verschil. Nadat Severine Vermeire tijdens de campagne het woord 'genocide' al in de mond had genomen, gebruikt ze het officieel als rector tijdens de academische zitting op de opening van het academiejaar. Een bewust statement, maakt ze duidelijk aan Veto.

'Ik kan perfect begrijpen waarom de rector dat gedaan heeft', zegt Wouters. 'Of het de juiste zaak is, weet ik niet. Genocide is een zeer zwaarwichtige juridische term. Je kan dat enkel gebruiken bij onomstotelijk bewijs. Dat is momenteel nog niet het geval. Voor je het weet neemt iedereen dat woord in de mond. Het was wellicht een berekend risico, omdat ze vermoedde dat de uni­versi­taire gemeenschap haar daarin zou volgen. Dat mag ook.'

'De houding is duidelijk', zegt Van Elsuwege, 'afwachten om te zien hoe de zaken zouden evolueren, en stap voor stap bekijken wat mogelijk is binnen de eigen instelling, rekening houdend met financiële implicaties.'

'Het is een hobbelig pad geweest', zegt ook Wouters. 'Je kan de evolutie van de uni­versiteit nog het best omschrijven als wor­stelend opschuiven. Het is steeds aarzelend, ze struggelen. Laat ons wel wezen: in haar communicatie is de universiteit opgescho­ven, maar of haar positie nu fundamenteel is veranderd, is nog een andere vraag.'

De interviews en het onderzoek voor dit stuk kwamen voor het bestand in Gaza tot stand. Voormalig rector Luc Sels verwees voor een reactie naar KU Leuven.