Na het absolute fiasco van de Tweede Wereldoorlog zag men in 1945 de noodzaak tot een grote multilaterale organisatie die wereldvrede en veiligheid zou garanderen. Een Veiligheidsraad, met een permanente stem voor China, Rusland, de VS, Frankrijk en Groot-Brittannië, zou het epicentrum van die organisatie worden. Even leek een betere wereld niet eens zo ver weg.

Zeventig jaar later is het eindrapport van de VN niet onverdeeld positief. De Koude Oorlog gooide roet in het eten en bracht een totale blokkering van de Veiligheidsraad met zich mee. Die inertie werd pas verbroken door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. In de jaren '90 keerde de sfeer van optimisme terug en kwam de VN tot herleving, wat onder andere in de Millenniumdoelstellingen resulteerde.

Dat hoogtepunt is alweer voorbij: 9/11, assertieve BRICS-landen, grote Noord-Zuid verdeeldheid, een agressief Rusland en crisis in het Midden-Oosten. Het VN-optimisme is voorlopig zoek en vernieuwingen dringen zich op.

Frustratie

“Na 70 jaar is het normaal tijd om op pensioen of emeritaat te gaan, maar dat is duidelijk niet het geval voor de VN,” vertelt Jan Vandemoortele, expert en zelf jarenlang werkzaam binnen de VN. “Het grote probleem met de VN is dat ze niet beter kan zijn dan datgene dat de lidstaten er van willen maken.”

Dat wordt unaniem bevestigd door alle andere experts. Als de VN traag, log en besluiteloos is, is dat omwille van onenigheid tussen de lidstaten, klinkt het. Daarbij wordt voornamelijk naar één orgaan gewezen, namelijk naar dat van de Veiligheidsraad en zijn leden.

”Als de Veiligheidsraad en zijn leden echt willen, kan ze enorm ingrijpend en efficiënt optreden. Dat is ook al gebeurd, maar op een erg selectieve wijze. Het is en blijft een uiterst politiek orgaan,” aldus Jan Wouters, professor internationaal recht aan de KU Leuven.

Een hervorming van de Veiligheidsraad staat bij velen dan ook op nummer één om de VN nieuw leven in te blazen. “De Veiligheidsraad is een erfenis uit het verleden en zorgt voor frustratie bij veel landen. Daarom moeten we ze aanpassen aan de 21ste eeuw of de VN zal helemaal wegdeemsteren. Als er na 2025 geen hervorming is doorgekomen, dan kan je de VN evengoed opbergen,” oordeelt Wouters.

Misplaatste ambitie

Waar ligt dan de precieze meerwaarde van de VN? “Ze is goed in de ontwikkeling en promotie van nieuwe ideeën en doelstellingen, agenda-setting, maar ook in dataverzameling en kennisopbouw,” weet Edith Drieskens, docent internationale betrekkingen aan de KU Leuven. “Ze is minder goed in andere zaken die vaak meer zichtbaar zijn, zoals een snelle reactie op acute problemen, coördinatie en het afdwingen van beslissingen.”

Een mooi voorbeeld zijn de Millenniumdoelstellingen. “Het absolute crescendo van het multilateralisme van de afgelopen 70 jaar,” vindt Vandemoortele. “De VN heeft ze natuurlijk niet gehaald, maar de geleverde inspanningen én resultaten zijn enorm.”

De opvolger van die Millenniumdoelstellingen, die eind 2015 aflopen, is al gekend. De Duurzame Ontwikkelingsdoelen moeten voor een nieuwe stimulus zorgen. Vandemoortele is niet onder de indruk. “Die nieuwe doelen zullen hoogstwaarschijnlijk niet gehaald worden. Bij de Millenniumdoelstellingen heerste een sfeer van hecht multilateralisme. Nu heerst er een loopgravenoorlog tussen Noord en Zuid.”

Onontbeerlijke ontmoetingsrol

Naast kritiek verdient de VN ook lof. Voor alle experts is ze dé multilaterale instelling bij uitstek die huidige en komende wereldproblemen kan aanpakken. Daarom niet per se als daadkrachtig orgaan, maar wel als internationaal overlegforum die haar gelijke niet kent.

Tom Ruys, professor internationaal recht aan de UGent, vindt dat de verwezenlijkingen van de VN niet mogen worden onderschat. “Hoewel het niet de enige doelstelling van de VN is, heeft ze wat mensenrechten betreft over een periode van 70 jaar ongelooflijk veel verwezenlijkt. Dankzij de VN is onze perceptie in die materie helemaal veranderd.”

Volgens Ruys mag de ontmoetingsrol van de VN -bijvoorbeeld in het kader van de jaarlijkse top van staatshoofden en regeringsleiders in september niet onderschat worden. “Het is belangrijk dat de leiders elkaar periodiek ontmoeten, zodat achter de schermen de gelegenheid bestaat om bilateraal in dialoog te treden. Het loutere feit dat er een communicatiekanaal bestaat en dat er een forum van overleg is, is ongelooflijk nuttig en belangrijk.”

Internationaal Gerechtshof

Het Internationaal Gerechtshof is het hoogste rechtsorgaan binnen de VN en houdt zich bezig met rechtsgeschillen tussen landen. Net als bij de andere VN-organen is de betekenis van het Hof dubbelzinnig.

“Het Hof is een belangrijk orgaan, maar is natuurlijk alleen nuttig binnen de groep die belang hecht aan internationaal recht,” licht Dries Lesage, professor internationale politiek aan de UGent, toe. “Er is echter een groep landen die internationaal recht minder belangrijk acht en dan is het Hof natuurlijk een stuk minder nuttig. Veel grootmachten maken zich daar schuldig aan, ook de Verenigde Staten.”

Toch wil professor Lesage nuanceren. “Het feit dat het bestaat, doet landen wel twee keer nadenken vooraleer ze actie ondernemen. Daarin heeft het Hof zeker een meerwaarde.”

Dat vindt ook Ruys: “Soms blijft de uitspraak inderdaad zonder juridisch gevolg, maar toch is het louter bestaan van die uitspraak een belangrijk gegeven en heeft het een grote symbolische waarde.”

Toch ziet Ruys de rol van het Hof ook belangrijker worden: “Aan vele uitspraken wordt wél gevolg gegeven. Twee landen besluiten in onderling overleg dat, wanneer de onderhandelingen niet succesvol zijn, het Hof een uitspraak moet doen.” Die tendens tot juridische geschillenbeslechting zet zich nu ook voort. Die trend zal volgens professor Ruys dan ook “leiden tot een internationale rule of law, waardoor een soort internationale rechtsgemeenschap zal ontstaan.”

Wereldgezondheidsorganisatie

De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is het leidend orgaan binnen de VN dat instaat voor volksgezondheid. Naast het opzetten van regels en normen, behoort ook actieve bijstand en bewustmaking tot haar kernopdracht.

Voor wie de berichtgeving rond de ebolacrisis begin dit jaar gevolgd heeft, klinkt de WHO bekend in de oren. De organisatie kreeg bakken kritiek te verduren wegens haar aanpak: een te late reactie, onderfinanciering, slechte communicatie en een gebrek aan leiderschap was het harde verdict.

Vandemoortele nuanceert: “De WHO heeft fouten gemaakt bij de ebolacrisis. Maar wie nam uiteindelijk de leiding? Wie ging uiteindelijk ter plaatse? Niet de farmaceutische sector of de Wereldbank, maar de WHO samen met Artsen Zonder Grenzen.”

"Als je kijkt naar gelijkaardige gevallen, zoals bij de SARS-epidemie in 2002, komen dergelijke zaken uiteindelijk wel terecht bij de WHO. De organisatie heeft dus een absolute meerwaarde en is het schoolvoorbeeld van een geslaagd VN-project,” gaat Vandemoortele verder.

Lesage stelt dat beeld bij: “De WHO is bijzonder relevant voor het coördineren van beleid en het opzetten van normen, maar is tegelijk een erg log orgaan. Bovendien heeft ze ook concurrentie gekregen van andere organisaties, waardoor ze haar centrale rol is kwijtgespeeld.” Een imperfect maar noodzakelijk orgaan lijkt de juiste conclusie.

Veiligheidsraad

De Veiligheidsraad is verantwoordelijk voor het handhaven van de internationale veiligheid en vrede. Het orgaan bestaat uit tien leden die voor twee jaar verkozen worden en uit vijf landen die permanent lid zijn, die ook alle vijf een vetorecht hebben.

De excessen en frustraties omtrent het vetorecht erkent professor Ruys. Toch toont hij begrip voor de situatie: “Het is de prijs die men in 1945 heeft betaald om de steun te krijgen van die grote landen.” Ruys vervolgt echter dat de huidige samenstelling een reflectie is van “naoorlogse machtsverhoudingen” en dus “niet representatief is voor onze huidige machtsverhoudingen.”

"Bovendien hebben de grootmachten vaak hun eigen agenda. Als een van hen betrokken is bij een conflict, dan werkt de Veiligheidsraad niet," vertelt professor Wouters. Een fout, maar volgens Wouters is het “beter om de grootmachten binnen de Veiligheidsraad te hebben dan terug te gaan naar de tijd van voor de Tweede Wereldoorlog toen de Volkerenbond (de voorloper van de VN, red.) de grootmachten niet aan boord had en helemaal niks te zeggen had.”

Ook Ruys bevestigt dat de huidige situatie beter is dan vele alternatieven. “Als je de grootmachten hun vetorecht afneemt, wat trouwens juridisch niet zomaar kan, dan bestaat het risico dat je er bedrogen uitkomt. Die landen gaan dan misschien de VN de rug toekeren,” suggereert de professor.

Tot slot is een kleinschalig orgaan nodig om daadkrachtig te kunnen optreden. Een verregaande uitbreiding van het lidmaatschap zou ertoe kunnen leiden dat de Veiligheidsraad een “praatbarak wordt in plaats van kort op de bal te spelen” besluit Ruys.

UNESCO

Unesco heeft als organisatie binnen de VN de missie bij te dragen aan de vredesopbouw, armoedebestrijding, duurzame ontwikkeling en interculturele dialoog door onderwijs, wetenschap, cultuur en communicatie. Een hele waslijst, wat ervoor zorgt dat niet alle doelstellingen even actief opgevolgd kunnen worden.

Het belang van Unesco bestaat er vooral in de financiële middelen ter beschikking te stellen worden als bepaalde doelstellingen door een land of site bereikt worden. Daarom is het voordelig een site als cultureel erfgoed te laten erkennen door Unesco.

“Er hangen plichten aan vast wat toegankelijkheid en onderhoud betreft, maar er zijn duidelijke financiële voordelen aan verbonden” bevestigt Ruys. Deze incentive-gerichte aanpak heeft limieten. “Unesco heeft niet de middelen of de capaciteiten om in oorlogsgebieden bepaalde culturele sites te beschermen. Dat is een problematiek die vandaag zeer actueel is. Dat kan je Unesco natuurlijk niet echt aanwrijven” oordeelt Ruys.

Toch kan Unesco zeer duidelijke signalen geven. Zo is in 2011 Palestina toegelaten als volledig lid van Unesco terwijl ze nog geen volledig lid is van de Algemene Vergadering van de VN. Dat zinde de Verenigde Staten en Israël niet, waarna zij zich hebben teruggetrokken uit Unesco.