Filosoof Susan Neiman: 'Martin Heidegger was een gestoorde charlatan'

Voor iemand die zich bezighoudt met het kwaad, nazi's en slavernij, is Susan Neiman verrassend vrolijk. Achter haar betoverende lach zit een ondeugende ziel, iemand die wel graag eens roddelt over haar collega-filosofen. Zo is Martin Heidegger 'een nogal gestoorde charlatan', leest Theodor Adorno niet genoeg poëzie en is Susan Sontag 'een vreselijk mens'. De Amerikaanse filosoof is zelf ook al gewend geworden aan de praatjes die er over haar verkocht worden – ze zou een zwak afkooksel van Hannah Arendt zijn, geen echte filosoof, en ga zo maar door.

Wij zijn blij jullie te melden dat die praatjes maar praatjes zijn en dat Neiman haar plaats op het filosofische toneel verdient. Ze brak in 2002 door met Het kwaad in het moderne denken, een eigenzinnige benadering van de geschiedenis. Mensen zijn enorm aangetrokken tot het kwaad: dat realiseerde ze zich toen haar volgende boek Morele helderheid beduidend minder verkocht. 'Wie wil daar nu over lezen?', parafraseerde ze haar niet-lezers.

Maar met Wat we van de Duitsers kunnen leren heeft ze nu een boek geschreven dat midden in de actualiteit staat. Met Duitsland en de Verenigde Staten als case studies, schetst ze een normatieve theorie over hoe we met het gruwelijke verleden moeten omgaan. Rector Luc Sels citeerde haar in een blogbericht over de verwijdering van een Leopold II-buste uit de Universiteitsbibliotheek. 'Ik was enorm vereerd', vertelde ze ons.

Leren van de Duitsers

Toen Neiman zo'n 35 jaar geleden de Verenigde Staten voor West-Berlijn verruilde, verwachtte ze 'zich te focussen op Kant en Goethe'. Is dat even anders uitgedraaid. Het land – toen West-Duitsland – verraste haar vooral in de omgang met het nazi-verleden. In tegenstelling tot wat er in Oost-Duitsland werd gedaan, gebeurde er nooit een echte denazificatie in het Westen.

De mentaliteit daar had ze niet verwacht: 'Niet alleen had de meerderheid van de naoorlogse West-Duitsers niet echt spijt van de misdaden van de nazi's, maar ze zagen zichzelf als de grootste slachtoffers van de oorlog. Dat was echt een schok, want mensen praatten er niet over. Ze beschouwden het als iets vanzelfsprekends.'

Daarnaast moest ze haar beeld van de nazi's grondig bijstellen: 'Buiten Duitsland bestond het idee dat de nazi's een soort onmenselijke monsters waren en er is een neiging om ze in symbolen te veranderen in plaats van in mensen. Als je in Berlijn woont, besef je dat het gecompliceerde mensen waren. Dat betekent niet dat je vergeeft wat er is gebeurd. Het betekent gewoon dat je het beter probeert te begrijpen, zodat het nergens anders gebeurt.'

Volgens Neiman presenteren we nazi's vaak als symbolen van het absolute kwaad, waardoor andere vormen van kwaad in het niet verdwijnen. 'Door de nazi's worden we bijziend en kunnen we grote objecten zien, maar geen kleinere, subtielere vormen van kwaad', stelt ze. 'Dat betekent niet dat we de nazi's moeten vergeven. Het betekent niet op de een of andere manier beslissen dat ze niet slecht zijn. Het betekent dat we moeten beseffen dat het kwaad gecompliceerd is en dat het in vele vormen voorkomt.'

Nazi's in het curriculum?

'Martin Heidegger was een gestoorde charlatan.' Nee, het lag niet aan de Zoom-verbinding of de taalbarrière; ze had het echt gezegd. (Heidegger was aangesloten bij de NSDAP van Adolf Hitler en een berucht antisemiet. In het laatste decennium zijn de Zwarte Schriften verschenen, notitieboekjes waaruit zijn Jodenhaat duidelijk blijkt.)

Zulke uitspraken zijn blasfemie in het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte, maar Neiman aanvaardt geen weerwoord: 'Ik kan gewoon niemand serieus nemen die in 1947 schreef dat het weigeren van zijn vergunning om les te geven erger was dan welke van Hitlers misdaden dan ook. Daar zat hij dan, in zijn hut in het Zwarte Woud te denken: "Dit wordt gaaf om over veertig of vijftig jaar te publiceren." Echt angstaanjagend.'

Talrijk zijn de studenten die al tranen hebben gelaten bij Heideggers Sein und Zeit, en dat niet door de poëtische schoonheid ervan. Ook Neiman heeft moeite met de Duitse filosoof. 'Ik denk dat als je Heidegger zou proberen af te houden van die uiterst pretentieuze en plechtige taal, het niet zo belangrijk is als mensen het hebben laten lijken', meent ze.

Erger nog dan zijn antisemitisme, vindt Neiman zijn anti-modernisme. 'We nemen de prestaties van de moderniteit volledig als vanzelfsprekend aan en dan hameren we gewoon op wat er mis is. Dat is een vergissing, want geen van de denkers die dat doen heeft echt een oplossing, behalve tijdreizen: "Laten we teruggaan naar het oude Griekenland."'

Het werk van zijn auteur scheiden zit er voor Neiman dan ook niet in: 'Nee, ik denk niet dat filosofen dat mogen doen, eerlijk gezegd, omdat filosofie een fundamenteel normatieve discipline is.'

Het kwade verleden … en toekomst

Toen in de zomer van vorig jaar de Black Lives Matter-beweging ook kwam aankloppen aan de Leuvense Universiteitsbibliotheek, wist Sels meteen wat gedaan: de buste van Leopold II werd onmiddelijk verwijderd. Hij citeerde in dat verband Susan Neiman, expert als het aankomt op wat de Duitsers noemen Vergangenheitsaufarbeitung, oftewel 'het verwerken van het verleden'.

En inderdaad, Neiman zou juist hetzelfde hebben gedaan. Iedereen (behalve Duitsers) zou zich moeten afvragen of er in zijn nationale geschiedenis een misdaad is gebeurd van het kaliber van de Holocaust. Hoewel ze meent niet genoeg te weten over België en Congo om specifieke aanbevelingen te doen, is ze van mening dat er 'in België iets moet gedaan worden'. 'Veel, waarschijnlijk', voegt ze daaraan toe.

Neiman vindt het te gemakkelijk om het kwaad van de twintigste eeuw te zien als een gevolg van de Verlichting – de Holocaust of Hiroshima als een verabsolutering van de beheersing van de natuur.

Voor de crisis van de moderniteit vinden we de schuldige in het kapitalisme. Het is niet alleen de onderliggende oorzaak van de ecologische crisis, maar ook van ons ongeluk: 'De Verlichting of zelfs mijn eigen jeugd, die in de jaren 60 en 70 was, vatte geluk niet op als de constante consumptie van upgrades, upgrades, upgrades, ... De snelheid en de massa van productie waar we nu in moeten geloven als noodzakelijke sleutels voor menselijk geluk, dat moet stoppen.'

De softporno van Cardi B

In het midden van een exposé over Mein Kampf onderbreekt ze zichzelf. Er zit haar iets dwars. Ze vraagt of we naar de Grammy's hadden gekeken. Nee, is ons antwoord. Ze beschrijft een optreden van Cardi B en Megan Thee Stallion. WAP.

Natuurlijk. Ze was geen fan, zo te horen: 'Ik vroeg me af: "O God, gaat dit seks voor jonge mensen verpesten?" Ik bedoel, serieus, deze softporno, wat gaat dat doen met de seksualiteit van tieners van zestien? Is dit wat het betekent om een grave volwassene te zijn?'

'Ik realiseer me dat het verband tussen Hitler en Cardi B misschien een beetje vergezocht is', geeft ze lachend toe. Maar wat later houden haar associaties steek. Ze vindt dat het tijd wordt om onze ideeën over vrijheid van meningsuiting bij te stellen. Net als Cardi B omarmt Frans satiremagazine Charlie Hebdo 'vulgariteit omwille van de vulgariteit', zonder dat 'het een doel dient'.

De Amerikanen hebben dan weer 'een fetisj voor het Eerste Amendement van de Grondwet', dat het recht van vrijheid van meningsuiting toekent aan alle burgers. Door het gevaar dat desinformatie op sociale media stelt, is ze er 'niet meer van overtuigd dat alles nog zomaar mogelijk is'.

Haar mening over Charlie Hebdo neemt niet weg dat ze humor een goede manier vindt om met het kwaad om te gaan. Zo vergeleek Hannah Arendt de nazi Adolf Eichmann met een schimmel. 'Dat is niet diep. Schimmel is niet sexy, toch? Het was briljant om het kwaad zo voor te stellen.' Het was volgens Neiman dan ook Arendts bedoeling om 'de aura verbonden aan een satanische opvatting van het kwaad te vermijden'.

We hebben nog over veel meer gepraat, maar deze twee pagina's zijn weldra gevuld. Daarom laten we u achter met een typisch Neiman-antwoord. We vroegen haar wat ze vond van de uitspraak van Theodor Adorno dat 'poëzie schrijven na Auschwitz barbaars is'. 'Welnu', zei ze, 'ik denk dat hij dan niet genoeg poëzie heeft gelezen.' Susan left the meeting.