Grensoverschrijdend gedrag in het kunstonderwijs: 'Verhalen genoeg, uitlaatkleppen te weinig'

Grensoverschrijdend gedrag in het kunstonderwijs blijft actueel. Docenten die aandringen op naaktportretten, handen die te lang blijven liggen, seksuele opmerkingen en ongewenste strelingen: het gebeurt nog steeds. In een navraag bij 97 voltijdse kunststudenten bleek dat 31% van de respondenten tijdens de opleiding al in contact was gekomen met grensoverschrijdend gedrag. 50% is op de hoogte van ongepast gedrag bij vrienden.

Machtsdynamieken

Sinds de #MeToo-beweging wantoestanden in de culturele sector onthulde, kreeg de Vlaamse ombudsdienst de specifieke missie te remediëren en nieuwe gevallen te voorkomen. In het #MeToo-verslag van de Genderkamer werd aangehaald dat er vaak een angst speelt om te melden, gevoed door een ongelijk aangevoelde positie. 'In elke relatie spelen machtsdynamieken een rol, en binnen elk hiërarchisch systeem komen rollen met verwachtingen en verantwoordelijkheden', staat er te lezen.

Omdat zulke machtsverhoudingen niet enkel in de kunsten, maar ook in het onderwijs spelen, peilde Veto naar de ervaringen van voltijdse kunststudenten. 'Voor velen geldt dat ze verlamd worden door angst voor hun toekomst', stelt het rapport nog. Ook dat speelt een rol in het onderwijs.

Een anonieme getuige vertelt dat ze nooit iets heeft durven te vertellen: noch tegen leerkrachten, noch hogerop in de school. 'Docenten met connecties in de entertainmentindustrie kunnen hier misbruik van maken', schrijft een andere studente. Getuigenissen vertellen dat er na klachten nooit echt iets is veranderd of dat verhalen werden geminimaliseerd.

Vertrouwensnetwerk

LUCA School of Arts zet in op een vertrouwensnetwerk. 'Ik probeer mijn functie in de kijker te zetten, zodat mensen aan mij denken op de momenten dat ze nood hebben aan een vertrouwenspersoon', vertelt Sarina Mary, vertrouwenspersoon op de LUCA-campus in Gent en ook actief binnen de Studentenvoorzieningen.

'Op basis van wat ik tot nu toe heb opgevangen, is het belangrijk dat de vertrouwenspersoon bereikbaar, herkenbaar en betrouwbaar is', bevestigt Gie Deboutte. Hij is vertrouwenspersoon voor studenten aan de UCLL en voert momenteel onderzoek naar de aanpak van hogescholen.

In 2018 kwam er een richtlijn van de De Vlaamse Hoogescholenraad (VLHORA) en de Vlaamse Interuniversitaire Raad (VLIR), maar ook voordien waren al enkele scholen met het thema bezig. Laagdrempeligheid blijkt cruciaal. 'Het is ook belangrijk dat studenten weten dat álles besproken kan worden, dat alles binnen vier muren blijft en dat we enkel verdere stappen ondernemen als de student dat zelf wil', vertelt Mary.

Simon Van Damme, algemeen directeur van LUCA, bevestigt dat dat laatste element cruciaal is: 'Dat onderscheidt een vertrouwensnetwerk van een meldpunt of kliklijn.' Van Damme vertelt dat het vaak gaat over interpersoonlijke problemen met complexe en genuanceerde relaties. 'Gevallen waarbij je een duidelijk slachtoffer en een duidelijke dader hebt, zijn in de minderheid.'

Grenzen aftasten

De context van de kunsten maakt het niet gemakkelijker. Sommige getuigenissen vertellen over compleet ongepaste aanrakingen, andere studenten geven aan dat het in de kunsten vaak moeilijk navigeren is, omdat kunststudenten vaak met hun lichaam werken en aanrakingen soms nodig zijn.

Van Damme gaat akkoord dat de kunsten op een bepaalde manier risicovoller zijn dan andere disciplines. 'Jongeren die voor een kunstopleiding kiezen, stellen zich sowieso al kwetsbaar op. Het is vaak een moeilijke keuze, soms tegen de wil van ouders in.' Ook het traject om ambitieuze jongeren op te leiden tot kunstenaar is een delicaat parcours, stelt Van Damme. 'Kunst gaat altijd een beetje over het verleggen van grenzen.'

Integriteit

Maar tegenover die kwetsbaarheid plaats Van Damme graag de professionaliteit van de docenten. 'Veel docenten halen fierheid uit de samenwerking met jongeren in delicate situaties. Hoe ze respectvol met studenten kunnen omgaan, zonder de artistieke lat te moeten verlagen. Vooral belangrijk is de reflex om zaken die potentieel gevoelig kunnen liggen bespreekbaar te maken.'

Daarvoor organiseert LUCA gesprekken met de studenten. 'Want het heeft geen zin om iets veralgemenends te zeggen als: "Je mag aanraken tot zoveel centimeter boven de navel." Zoiets bespreek je met de student.'

LUCA zegt dan ook in te zetten op integriteit en respect vanaf het begin. 'Twee jaar geleden hebben we in overleg met de studenten een gedragscode opgesteld', vertelt Marlies Van Guyse, diensthoofd Studentenvoorzieningen aan LUCA. 'Daarmee wordt de sfeer gezet', benadrukt Van Damme. 'Alles begint bij respect en integriteit.'

Die gedragscode geldt voor iedereen en altijd, ook in de privésfeer. 'Want respect is iets wat je uitstraalt, niet iets wat je aan- en afzet bij het betreden of verlaten van de campus.'

Niet enkel de code, maar ook de opvolging in geval van grensoverschrijdend gedrag lopen gelijk voor student en docent, bevestigt LUCA. Van Damme gaat zelfs verder: 'Een docent met een voorbeeldrol gaan we op een andere manier op zijn verantwoordelijkheid wijzen dan een student die in een leertraject zit.'

Toch bleek uit de ondervraging dat studenten niet altijd het gevoel hebben dat ze met zulke verhalen ergens terecht kunnen. In de woorden van een studente: 'Verhalen genoeg, uitlaatkleppen te weinig.' Het theoretisch kader is er wel, maar de angst is vaak te groot.

Formele vertrouwenspersonen

Uit de enquête bleek dat 66% familie en vrienden als eerste vertrouwenspersonen ziet. Zo'n 20% zegt terecht te kunnen bij een leerkracht of verantwoordelijke op school. Deboutte: 'Het is op zich logisch dat studenten voor delicate kwesties in eerste instantie terugvallen op echte vertrouwenspersonen uit hun omgeving, terwijl wij eerder ingeschakeld worden als formele vertrouwenspersoon voor bijzondere situaties waarin sprake is van ongewenst grensoverschrijdend gedrag.' Zo ziet hij in de praktijk dat veel studenten leerkrachten of coaches aanspreken waar ze een band mee hebben.

Toch heeft het zijn voordelen. 'Als vertrouwenspersonen houden we een vinger aan de pols bij de kwaliteit van de omgang tussen studenten onderling en met de medewerkers', legt Deboutte uit. 'Als er structurele mankementen zijn, kunnen we die op een anonieme manier op de agenda plaatsen.' Daarnaast (en belangrijk) tonen hogescholen met vertrouwenspersonen dat ze verantwoordelijkheid opnemen, dat studenten niet afhankelijk zijn van hun eigen netwerk.

'We beseffen dat we voor veel studenten een plan B zijn, maar we kunnen ook een plan A zijn.' Bijvoorbeeld wanneer verschillende problemen zich vermengen, en het daardoor moeilijker wordt om in eigen kring een verhaal kwijt te kunnen – 10% van de respondenten had het gevoel nergens terecht te kunnen.

Het is dan ook een goede zaak dat er wordt ingezet op vertrouwenspersonen, maar een opleiding tot 'vertrouwenspersoon voor studenten' ontbreekt vandaag nog. 'De overheid biedt wel opleidingen aan om vertrouwenspersoon te worden voor het personeel, maar voor studenten is die er niet', zegt Marlies Van Guyse. 'Dat hebben we vanuit de hogescholen en universiteiten al aangekaart, onder meer via onze deelname aan het lopend onderzoek van Gie Deboutte aan de UCLL.'

Het vertrouwenspunt 1712, waar slachtoffers van geweld en misbruik gratis, anoniem en in vertrouwen terecht kunnen, werd door geen enkele respondent aangeduid. 1712 lanceerde dit najaar een nieuwe campagne, die dus niets te vroeg komt. 'Onder de slogan #kijknietweg zullen omstaanders aangespoord worden om niet onverschillig te blijven wanneer zij geconfronteerd worden met grensoverschrijdend gedrag', zegt Vlaams minister van Cultuur Jan Jambon.

Impact

De vraag blijft of deze campagne zijn stempel zal kunnen drukken, want ondanks verschillende reeds bestaande initiatieven ondervinden studenten nog steeds grensoverschrijdend gedrag. En dat blijft niet zonder gevolg. Een getuigenis vertelt over een studente die bang was om een docent tegen te komen in haar vrije tijd; een andere studente ging zo weinig mogelijk naar een specifieke les omdat ze zich er ongemakkelijk voelde.

'De impact van grensoverschrijdend gedrag varieert afhankelijk van de individuele veerkracht en het netwerk iemand op kan terugvallen', legt Deboutte uit. 'Maar het staat vast dat zwaar intimiderend gedrag kan leiden tot een trauma dat zich op fysiek en psychologisch vlak manifesteert. Het is meteen kwetsend maar werkt ook door op lange termijn.'

De ervaring kan ook een impact hebben op pedagogisch vlak. 'Zo'n ervaring kan je tijdelijk onderdrukken, maar uiteindelijk eist die haar plaats op, soms zelfs in het middelpunt van je leven.'