Hoger onderwijs in staat van beleg

Studenten studeerden, professoren onderzochten, conciërges maakten schoon, boeken werden gelezen, mails verstuurd en gesprekken overhoord. Op 5 januari 2020 besloot een groep extremistische hindoe-nationalisten het ritme op de Jawaharlal Nehru University (JNU) in New Delhi, India, te verstoren. Gewapend met ijzeren stangen en bakstenen vielen gemaskerde mannen studentenkamers en kantoren binnen om de veelal liberale universitaire gemeenschap zwaar toe te takelen. Minstens 42 mensen raakten gewond.

Het is slechts een van de vele voorvallen van agressie tegen academici en studenten in 2020. Het was een slecht jaar voor de academische vrijheid, met toenemende censuur in vele uithoeken van de wereld, ernstige gevallen van dodelijke fysieke agressie, politieke benoemingen van universitaire gezagsdragers, frontale media-aanvallen tegen onderwijsinstellingen, getuigenissen van dwangonderwijs en executies van academici.

'Weggemarginaliseerd' in China

Lesgeven aan de Centrale Partijschool, de meest prestigieuze onderwijsinstelling van de communistische partij in China, is allesbehalve een teken van verzet. Professoren daar houden hun mond en kunnen vaak gerekend worden tot de meest trouwe Xi Jinping-volgelingen in het Chinese academische landschap. Niet zo voor Cai Xia. Na een carrière van vijftien jaar keerde ze de universiteit de rug toe. 'Eindelijk heb ik mijn vrijheid terug', zei ze in een online verspreide reactie.

Volgens Jonathan Holslag, professor Internationale politiek en China-kenner aan de Vrije Universiteit Brussel (VUB), was dat een belangrijk signaal van ondergronds verzet: 'Bij heel veel collega's heerst het gevoel dat het moeilijk is om kritisch te schrijven over thema's die politiek gevoelig zijn. Haar vertrek was een gevolg van de enggeestige mentaliteit.'

Het regime onder Xi Jinping maakt het academici over heel China niet gemakkelijk, maar het zijn vooral de provincie Xinjiang en de semi-autonome regio Hongkong waar de vrijheid op de campussen een duik heeft genomen. In het westelijke Xinjiang zijn er op dit moment minstens 380 're-educatiekampen', waar het Chinese, propagandistische onderwijs naar nooit geziene schaal is gebracht. Data van het Global Public Policy Institute, een denktank, tonen een scherpe daling van de academische vrijheid in Hongkong sinds 2013, toen president Xi het roer overnam van Hu Jintao.

'Normaal gezien was Hongkong een vrijhaven om openlijk te discussiëren over Chinese politiek en Chinese leiders. Dat is nu volledig verdwenen', zegt Holslag. Vooral in het domein van de sociale wetenschappen moet men oppassen, waar kritiek op de partij of Xi soms subtiel, soms openlijk wordt bestraft: 'Ofwel krijgen ze minder carrière-opportuniteiten, ofwel worden ze helemaal "weggemarginaliseerd".'

In 2020 zijn bovendien meerdere prominente academici ontslagen, waaronder ook in Hongkong. De arrestatie van Xu Zhangrun, hoogleraar aan de prestigieuze Tsinghua Universiteit in Beijing, werd wereldwijd opgepikt.

Een andere noemenswaardige beperking, is die van internationale mobiliteit. Vroeger kon men op uitnodiging van een buitenlandse universiteit de Chinese grens oversteken. Nu worden de verzoeken van academici minder vaak ingewilligd en zijn de procedures complexer geworden, met omwegen via ambassades en andere departementen voor internationale zaken. Voor Holslag is het glashelder vanwaar de beperkingen komen: 'Heel veel Chinese wetenschappers zien een studieverblijf in het buitenland als een mogelijkheid om vrij te kunnen nadenken.'

De Chinese politiek heeft ook zijn weerslag op het Afrikaanse continent, waar jaarlijks duizenden studenten worden gerekruteerd om aan Chinese universiteiten te studeren. Zulke internationale initiatieven zijn ook in het Westen wijdverbreid, maar 'hier zit ook een politieke en economische visie achter', zegt Holslag. 'Dat is sinds de Koude Oorlog toch een nieuwigheid.'

Een doorn in het oog

In de rest van Azië zijn er ook toestanden om zich zorgen over te maken. Uiteraard is academische vrijheid in dictaturen als Noord-Korea en Turkmenistan onbestaande, maar afgelopen jaar is het duidelijk geworden dat er ook in een democratie ernstige beperkingen kunnen zijn.

De grootste democratie ter wereld, India, is een van de landen waar het gestaag achteruit gaat. Idesbald Goddeeris, professor Indiase geschiedenis aan de KU Leuven en gastdocent aan JNU in New Delhi, maakt zich zorgen over de toekomst van de 'intellectuele, internationaal gerichte topuniversiteit'.

De universiteit is een bakermat voor liberale waarden, waardoor ze kwaad bloed zet bij hindoe-nationalisten, waaronder ook president Narendra Modi en zijn Bharatiya Janata-partij (BJP). 'Omwille van die onafhankelijke koers is de universiteit een doorn in het oog van de hindoe-nationalistische regering', stelt Goddeeris.

In 2016 haalde JNU nog de internationale pers, toen Najeeb Ahmed, een prominente studentenvertegenwoordiger, verdween. Na meer dan vier jaar is hij nog steeds niet gevonden.

In januari vorig jaar raakten meer dan 40 mensen gewond bij een aanslag, waarna nog enkele meldingen van fysieke agressie volgden.

Goddeeris, die regelmatig contact houdt met collega's daar, zegt dat een vicerector met sterke BJP-banden hen 'ambeteert met veel administratie', en dat het bestuur soms zonder duidelijke reden minder studenten aanneemt in een bepaalde studierichting, zodat het heel gericht bepaalde professoren kan straffen voor dissident gedrag.

Eind januari maakte het ministerie voor Onderwijs nog bekend dat universiteiten toestemming moesten vragen aan het ministerie voor Buitenlandse Zaken om 'interne zaken' over India te bespreken op internationale videoconferenties. Na felle kritiek is dat besluit ingetrokken.

In de Filippijnen heeft het regime van president Rodrigo Duterte een 32-jaar oude wet ingetrokken, die de politie verhinderde de campus van de University of the Philippines (UP) te betreden. Studenten en personeel kunnen nu zonder voorafgaand bewijs vastgehouden worden. De universiteit is gekend als een broeihaard voor protestbewegingen, sinds ze in 1986 een sleutelrol speelde in het gedwongen aftreden van dictator Ferdinand Marcos.

Achttien Filippijnse universiteiten, waaronder de UP, werden als 'rekruteringsoorden' voor communisten bestempeld door de regering en zullen vanaf nu onder verscherpt toezicht geplaatst worden.

Het geweld in het Midden-Oosten verstoort nog steeds in grote mate het hoger onderwijs. In november vond er op de universiteit van Kaboel nog een aanslag plaats waarbij negentien mensen om het leven kwamen.

Executie blijft in Iran voor een kritische onderzoeker nog altijd een zwaard van Damocles. Zo is er de VUB-gastprofessor Ahmadreza Djalali, die zich in een diplomatisch vagevuur bevindt, maar voor wie de Iraanse regering nog steeds de doodstraf in gedachten heeft.

Op de grens tussen Azië en Europa was er dit jaar in januari dan weer ontsteltenis om de politieke benoeming van een nieuwe rector voor de Boğaziçi Universiteit in Istanboel, Turkije. Melih Bulu werd er aan het roer gesteld door president Recep Tayyip Erdogan zelf, met de bedoeling het liberale instituut een conservatieve stempel te geven.

Het is niet altijd het Oostblok

Wit-Russische studenten hebben het in Europa waarschijnlijk het zwaarst te verduren gekregen afgelopen jaar. Bij protesten tegen president Aleksandr Loekasjenko, naar aanleiding van vermeende verkiezingsfraude, werden honderden studenten op hun universiteit gemolesteerd en gearresteerd.

Russische universiteiten voelden de adem vanuit het Kremlin dan weer heter worden tijdens de protesten voor de vrijlating van Aleksej Navalny. Bepaalde universiteitsbesturen planden examens of verplichte evenementen in op de dag van de protesten en meerdere studenten werden gewaarschuwd om niet te gaan protesteren.

Schuiven we een beetje op naar het westen, dan is het Hongarije waar we ons zorgen over moeten maken. In 2017 nam het parlement een controversiële onderwijswet aan, die het buitenlandse onderwijsinstellingen verplichtte ook onderwijs in het thuisland aan te bieden. De wet leek op maat gesneden om de Central European University (CEU) van filantroop en Orbán-nemesis George Soros uit het land te werken. In 2018 schafte het land bovendien alle vakken en opleidingen van 'gender studies' af.

Vorig jaar kwam er dan toch hoopvol nieuws, toen het Europees Hof van Justitie de onderwijswet uit 2017 strijdig verklaarde met de Europese en internationale regels.

In Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten, ten slotte, speelt zich een strijd af tegen positieve discriminatie en de critical race theory, een studiedomein binnen de sociale wetenschappen dat bestudeert hoe raciale categorisaties andere aspecten van de samenleving beïnvloeden.

Harvard University en Yale University werden door de Trump-administratie aangeklaagd voor discriminatie bij hun toelatingsprocedure, omdat ze vasthielden aan principes van positieve discriminatie, waardoor zwarte studenten relatief meer kans hadden om binnen te raken.

In oktober verklaarde de conservatieve regering in het Verenigd Koninkrijk, onder leiding van premier Boris Johnson, bepaalde toepassingen van critical race theory illegaal. De Franse president, Emmanuel Macron, heeft in februari dan weer, in een klaagrede tegen de 'amerikanisatie' van het Franse onderwijs, opdracht gegeven tot een overheidsonderzoek aan alle campussen sociale wetenschappen.

De diplomaat in de KU Leuven

Twee jaar geleden sloot de KU Leuven zich aan bij Scholars at Risk, een ngo die vervolgde academici herintegreert in de academische wereld. Hier is alles klaar voor de aankomst van twee academici, meldt Nynke Salverda, coördinator Scholars at Risk aan de KU Leuven. Om hun identiteit te beschermen werd ons geen verdere informatie gegeven, behalve dat ze dit jaar in de lente of zomer zouden aankomen.

Het is slechts een van de vele initiatieven van de KU Leuven om academische vrijheid en mensenrechten aan te kaarten. Zo zijn er ook een mensenrechtentoets en de ethische commissie 'Dual Use, Military Use & Misuse of Research'.

Hoewel er achter de schermen heel wat gebeurt, kiest de universiteit klaarblijkelijk voor een diplomatieke aanpak uit de schijnwerpers. Recent is nog een brief gestuurd naar meerdere Wit-Russische universiteiten, meldt een medewerker internationaal beleid, die anoniem wenst te blijven omdat ze niet geautoriseerd is erover publiekelijk te spreken. In de brief dreigde de KU Leuven ermee de mensenrechtentoets toe te passen, wat tot een stopzetting van de samenwerking zou kunnen leiden.

De burgeroorlog in Ethiopië tussen het bewind in de hoofdstad Addis Abeba en de noordelijke provincie Tigray, brengt het hoger onderwijs, waaronder ook enkele belangrijke projecten van de KU Leuven, in gevaar. 'We volgen de situatie daar op de voet', zegt Chris Van Geet, vicerector Ontwikkelingssamenwerking.

De universiteit probeert via diplomatieke weg humanitaire hulp te kunnen bieden. Daarnaast stromen er vanuit Ethiopië sinds het begin van het conflict veel doctoraatsaanvragen binnen, waar de KU Leuven zoveel mogelijk aan tegemoet probeert te komen, aldus Van Geet.