Naar een commonistische universiteit

‘Studenten moeten niet bang zijn iets te realiseren wat ergens anders nog niet bestaat’, schreef ‘Ons Leven’ ooit. Mei '68 leerde dromen over de utopie. Het gaf de mogelijkheid in vraag te stellen wat is en na te denken over wat kan zijn. Ook het ‘commonisme’ ent zich op de democratiseringsidealen uit mei '68.

De commons, of ‘het gemeenschappelijke’, aldus filosofen Negri en Hardt in hun beroemde boek Commonwealth, liggen steeds meer aan de basis van hedendaagse productievormen. Tegelijk zijn ze er het resultaat van. Materiële goederen maken plaats voor diensten, sociale relaties of informatie. Denk aan Uber, Facebook of Airbnb. Het menselijk leven zelf gaat daar over de toonbank, gebaseerd op dingen die iedereen gemeenschappelijk heeft.

De productie van commons veronderstelt vrijheid en creativiteit - ze kunnen nooit het resultaat zijn van bandwerk. De ‘arbeider’ heeft geen fabriek of gezag meer nodig. Vanuit een hippe koffiebar zet hij met zijn laptop makkelijk de wereld op zijn kop. Private eigendom en klassieke hiërarchische arbeidsverhoudingen staan zo steeds meer buiten het eigenlijke productieproces. Sterker nog, ze staan er haaks op.

De universiteit als common

Toegepast op de universiteit luidt de idee dat ook de productie van kennis perfect zonder die inmenging kan. ‘Kennis is een gemeengoed bij uitstek’, zegt Rudi Laermans, professor sociologie. Kennis komt de hele gemeenschap ten goede en kan niet opgebruikt raken, het verliest niets aan gebruikswaarde. ‘Integendeel’, luidt het, ‘door kennis vrij open te stellen, is er een grote kans dat die door anderen wordt vermeerderd.’

Het kapitalisme verstoort die vermeerdering door te parasiteren op afgewerkte producten via intellectuele eigendomsrechten en private wetenschappelijke tijdschriften met een hoge paywall.

‘Dat is een principiële reden om te pleiten voor een systeem zonder auteursrecht als het om kennis gaat’, stelt Laermans. ‘In het bijzonder wanneer die door een gemeenschap, een overheidsinstantie, gefinancierd wordt. Wanneer je met zo’n financiering werkt, zou je je kennis niet mogen patenteren.’ Burgers betalen dan voor kennis waarvan de vruchten niet terugkeren naar de gemeenschap, maar verdwijnen in de zak van bedrijven.

Vandaag is er een grote beweging weg van dure wetenschappelijke tijdschriften naar tijdschriften die volledig worden opengesteld en gerund door wetenschappers zelf. ‘Dan zit je enkel met onderhoudskosten van een database en verder niets.’

Het boeiende aan de commons is vooral dat het gaat om een vorm van zelforganisatie die ook onmiddellijk en concreet haalbaar lijkt. Er zit geen grote systeemtheorie achter, het heeft ook geen affiniteit met het communisme. ‘Het gaat niet om Marx, maar om een articulatie van het gemeenschappelijk belang.’ De utopie ligt voor het grijpen, zo blijkt.