Kan defensie onze universiteit verleiden tot meer militair onderzoek?

Op 4 april van dit jaar keurde de Vlaamse regering het Vlaams defensieplan goed. Voor defensieonderzoek betekende dat een opvallende koerswijziging. Tot voor kort werd puur militair onderzoek verboden en dual use-onderzoek afgeraden, nu wordt het aangemoedigd. 

Vloekwoord

'Er is een mentaliteitswijziging bezig in onze samenleving', vindt Ludo Froyen, voor­zitter van de Ethische Commissie Dual Use, Military Use & Misuse of Research van de KU Leuven. 'Dat voel je vanuit de Vlaamse en federale overheden, maar ook in de media.'

Volgens hem is het aan de universiteit om voldoende kritisch te blijven kijken naar die veranderingen. 'Wij moeten niet zomaar aanvaarden wat politici ons voorleggen. ­­Als een universiteit niet meer kritisch is, wie gaat het dan nog wel zijn?', vraagt Froyen zich af.

Ook Kolonel Damien Van Tiggelen (Koninklijke Militaire School) merkt een verandering. 'Vroeger waren er een aantal universiteiten voor wie defensie een vloekwoord was. Dan sloten ze de deuren voor ons.' Die situatie is volgens de kolonel wel veranderd. Dat komt volgens hem enerzijds omdat defensie opener is geworden, en anderzijds omdat mensen zich bewuster zijn van de problematiek die dreigt. 

Investeringen

De relatie tussen de universiteit en militair onderzoek is in de geschiedenis altijd al moeizaam geweest. Studenten en professoren organiseerden in de jaren zestig al protesten, petities en debatten om hun ongenoegen over samenwerkingen met defensie te uiten. 

Tegenwoordig waait er door de politiek een andere wind en spreken de cijfers voor zich: in haar defensieplan maakte de Vlaamse regering tien miljoen euro vrij voor onderzoek naar veiligheid en defensie in 2025. 

Op federaal niveau wil het ministerie van Defensie de samenwerking tussen defensie, onderzoeksinstellingen en bedrijven verder uitbouwen. Daarom investeert het vanaf 2022 stap voor stap meer geld in onderzoek en technologie. Het doel is dat dat in 2030 gelijk wordt aan twee procent van het totale defensiebudget. Ook de KU Leuven kan daarvan mee­snoepen.

Volgens vicerector Onderzoeksbeleid Isabelle Huys betekent dat niet dat de KU Leuven zomaar meegaat met die mentaliteitswijziging. Dual use-onderzoek kan volgens Huys wel: 'Het kan zijn dat een onderzoek over cybersecurity nuttig is voor defensie, maar ook voor burgerdoeleinden'. De universiteit zal zich in haar visie dus niet begeven naar een meer georiënteerd defensiebeleid. 

'Op is op'

Volgens Froyen zal het nog een discussiepunt worden binnen de universiteit wanneer de budgetten beginnen te schuiven van civiel onderzoek naar militair onder­zoek. 'Het geld kan maar één keer uitgegeven worden, en als het voor defensie wordt uitgegeven, kan het niet meer voor fundamenteel onderzoek gebruikt worden, want op is op', aldus Froyen. 

In de praktijk blijft die discussie nu nog stil. Volgens Van Tiggelen is er nu bij geen enkele universiteit weerstand voelbaar. Ook vicerector Huys voelt geen interne weerstand vanuit de universiteit. Dat komt volgens haar omdat onderzoekers steeds vrijblijvend kunnen deelnemen aan dual use-projecten: 'We verplichten niemand om onderzoek te doen in die context. Integendeel, als er ergens een voorstel binnenkomt, wordt er altijd naar de gevoelens van de onderzoekers gekeken.'

Meer opportuniteiten

Zullen de onderzoekers nu bewust op zoek gaan naar dual use-onderzoeksprojecten om zo hun onderzoek te kunnen financieren? Huys zegt van niet. 'De budgetten voor basis­onderzoek blijven beschikbaar. De normale onderzoekskanalen zijn en blijven open voor iedereen. Er zijn nu gewoon meer opportuniteiten binnen defensie.' 

Professor Stefaan Poedts, coördinator van een dual use onderzoeksproject in zijn onderzoeksdomein omtrent ruimteweer, ervaart dat nu al. 'In de toekomst zal onderzoek naar ruimteweer onder defensie vallen. Ik zal dus meer en meer onderzoeksprojecten uitvoeren met het budget van defensie.' 

Daarnaast kaart Poedts nog een bijkomend punt aan: 'Tegenwoordig valt heel veel technologie onder dual use, zelfs een simpele pen kan door het leger gebruikt worden.'

Froyen verwacht wel dat onderzoekers meer aanvragen zullen krijgen vanuit defensie omwille van hun goede wetenschappelijke positie binnen het domein en de oplopende budgetten vanuit defensie. ­'Dat onderzoekers gevraagd worden, eerder dan dat ze uit eigen initiatief in een project stappen, is een nieuw evenwicht', zegt Froyen. 'Het is nog koffiedik kijken hoe dat zal evolueren'.

Zwarte lijst

Bij het uitvoeren van dual use onderzoek is er vaak risico op spionage. De ethische commissie houdt daar rekening mee voor het maken van haar beslissing. Onderzoekers worden altijd gescreend na het indienen van een dual use onderzoeksvoorstel. 

'De commissie hanteert niet zoiets als een zwarte lijst. De deur staat altijd open voor alle landen, maar voor sommige landen vindt uiteraard een extra strenge screening plaats. Elke binnenkomende Chinese onderzoeker wordt bijvoorbeeld gescreend', vertelt Huys. 

Van Tiggelen wijst ook op de complexiteit van het evaluatieproces voor onderzoeks­projecten. 'Sommige projecten bevatten een samenwerking tussen universiteiten, defensie en ondernemingen. Bedrijven hebben soms een complexe structuur en hoofdzetels in landen waar we niet graag mee samenwerken.' Hij vertelt ook dat defensie een samenwerking prefereert met NAVO-landen. En het liefst nog met Belgische onderzoekers of bedrijven zodat de kennis in België blijft.

De vraag rijst of de universiteit die lijn zal doortrekken in het onderwijs. Begin december 2024 deed de federale overheid een oproep aan universiteiten om geneeskunde­studenten beter voor te bereiden op oorlogssituaties. Hoewel er toen nog werd gesproken van 'militaire geneeskunde', gaan de stemmen vandaag op om die term daar juist niet op te plakken. 'Het gaat niet om militaire zaken, het kan even goed zijn dat het voor Artsen Zonder Grenzen dient', aldus Kolonel Van Tiggelen.