'Zelfverrijking' en 'vriendjespolitiek': klachten over doctoraatsaanvragen FWO

'Het is gewoon een loterij': de overheersende attitude bij de aspirant-doctorandi die Veto contacteerde over hun aanvraagprocedure bij het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (FWO). Het FWO is de belangrijkste financieringsbron voor wetenschappelijk onderzoek in Vlaanderen. Met een spaarpot van jaarlijks 355 miljoen euro verdeelt het de Vlaamse subsidies in onderzoek over verschillende individuele projecten.

De verdeling van die geldpot gebeurt via dertig vakspecifieke expertenpanels. Zij beoordelen binnen hun eigen vakgebied welke calls op financiering kunnen rekenen. Over het algemeen is een aanvraag bij het FWO een beredeneerde gok: slechts 22,24% van de onderzoeksprojecten wordt uiteindelijk goedgekeurd; de Europese standaard daarvoor is 30%.

De expertenpanels oordelen ook over doctoraatsaanvragen. De deadline om zo'n onderzoeksvoorstel in te dienen ligt begin maart. De helft van de projecten valt af bij een eerste selectieronde in juni, de andere helft van de aspirant-onderzoekers wordt uitgenodigd voor een mondelinge verdediging in september. Daarna valt nog eens de helft af.

In 2019 konden 480 doctorandi in november uiteindelijk beginnen. Omgerekend een derde van de 1465 ingediende doctoraatsprojecten. 985 aspirant-onderzoekers, vaak afstuderende werkzoekende studenten, bleven daardoor tot soms acht maanden in het ongewisse over een aanvraag die geweigerd zou worden.

Bureaucratie

Wie zo'n aanvraag indiende, is vaak niet mals voor de bureaucratie binnen het FWO. 'Het is zeer vervelend dat dat zo'n lang proces is', vertelt Thomas*, een aspirant-onderzoeker die bij de eerste selectie strandde. 'Je bent wel schoolverlater maar je kan een half jaar niets doen. Geen enkel bedrijf zal je ook aannemen als je in november misschien terug vertrekt.'

Anton* haalde die selectie wel. Hij werd na eerste beoordeling uitgenodigd om na de vakantie zijn project mondeling toe te lichten. Voor de mondelinge verdediging krijgen aspirant-onderzoekers één minuut om hun project toe te lichten met daarna tien minuten aan vragen. Eind oktober hoorde Anton dat hij de tweede selectie niet heeft gehaald.

'Ik vind het schandalig dat dat interview gepland stond na de zomer. Vroeger kreeg je in juni een mail en wist je of je er bij was, nu duurt het van maart tot oktober.' Anton stoort zich ook aan het gebrek aan motivering: 'Je krijgt een mail als je project positief of negatief geëvalueerd is, maar dat is zonder enige omkadering.' Ook Thomas kreeg uiteindelijk feedback: 'Twee A4'tjes vol onzinnige uitleg. Ik vroeg mij daarbij echt af of ze het voorstel wel hadden gelezen.'

Het gebrek aan transparantie in de beoordeling levert bij de aanvragers alleszins een sentiment op van onrechtvaardigheid: 'Het is vriendjespolitiek, of een loterij', reageert arabist Lies Verlinden. Thomas stoort er zich vooral aan dat persoonlijke criteria zwaarder doorwegen: 'Voor een doctoraatsbeurs staat 60% op je persoonlijk profiel en maar 40% op de inhoud van je voorstel. Als je een paar twaalven haalt ziet het er dus al slechter uit.'

'Die feedback is vaak haastwerk', meent ook Olivier Honnay, professor Natuurbeheer en een tijd geleden zelf lid van een FWO-expertenpanel. 'Ik denk dat die commissieleden gewoon te veel dossiers krijgen. Vergeet niet dat er heel veel goede projecten zijn, maar het budget gewoon erg beperkt is.'

30%

Het budgettaire probleem achtervolgt het FWO al lang. Internationaal wordt een grens aangewezen om 30% van de onderzoeksaanvragen goed te keuren. In Vlaanderen haalde het FWO jarenlang cijfers rond de 20%. De slaagpercentages schoten in 2019 opeens de hoogte in. Goedkeuringen voor aspiranten in fundamenteel onderzoek stijgen zo van 21% in 2018 naar de vereiste 30% in 2019.

Critici stellen zich evenwel vragen bij de oprechtheid van die cijfers. Jan Tytgat, toxicoloog aan de KU Leuven, merkt een groeiende politieke druk voor het FWO om die grens van 30% te behalen: 'Wat heeft het FWO daarop gevonden? Dat je bij een aantal calls voortaan maar een beperkt aantal aanvragen kan indienen; met de bedoeling hun eigen slaagpercentages naar boven te krikken naar de buitenwereld en de politiek.'

Wie de bewuste slaagcijfers bij aspiranten erbij neemt, merkt inderdaad op dat de procentuele stijging in 2019 gekoppeld staat aan een forse daling in aanvragen. In totaal werden in 2019 1165 aspirantschappen aangevraagd terwijl er dat in 2018 nog 1740 waren. Het gevolg is dat de sterke procentuele stijging zich uiteindelijk maar reflecteert in 64 extra doctoraatsbeurzen.

Ook met slaagpercentages bij projectaanvragen wordt regelmatig gegoocheld. Vlaams minister van Wetenschap Hilde Crevits schreef zo in april nog 2,5 miljoen euro uit om COVID-onderzoek te ondersteunen. In de call van het FWO werden de aanvragen voor die projecten per universiteit tot vijf beperkt. Door de steekproef artificieel klein te houden, wordt een onderfinanciering in de wetenschap als dusdanig verhuld, meent Tytgat.

'Men verlegt de beoordeling simpelweg buiten het FWO', aldus Tytgat. 'Dat systeem is nu dus zodanig uitgerangeerd zodat het niet opvalt waar de bottleneck zit.' Dat het FWO in een hervormingsfase zit, is voor Tytgat geen afdoend argument: 'Jarenlang slaagt het FWO erin gebrek aan transparantie te tonen. Als je hen daarover aanspreekt, zegt men steeds dat er hervormingen gaande zijn. Men verschuilt zich altijd achter dat argument, maar eigenlijk komt er geen schot in de zaak.'

Zelfverrijking

Het is bovendien niet de eerste keer dat het FWO geconfronteerd wordt met vragen naar transparantie. Nieuwssite Apache vlooide twee jaar geleden uit dat bepaalde expertenpanels van het FWO vooral projecten van eigen leden goedkeurden. In 2017 reserveerde expertengroep Filosofie en Ethiek zo 60,5% van haar eigen budgetten voor onderzoek van zetelende experten. In 2016 gingen panelleden van de groep Wetenschappen van de Aarde en de Ruimte zowaar met 69,3% van haar eigen budget lopen.

Het FWO was destijds niet verbaasd over die cijfers. De officiële reactie luidde dat haar panelleden nu eenmaal ook topwetenschappers zijn, en daardoor logischerwijs in aanmerking komen voor de financiering. Vorig jaar werd het systeem bovendien hervormd. Momenteel kan een zetelend panellid niet langer financiering voor eigen projecten aanvragen.

Of dat systeem werkbaar is, is koffiedik kijken. Volgens Tytgat wordt inmiddels rond het probleem heen gewerkt: 'Ik ga één voorbeeld geven: alle onderzoekers mogen thans niet meer stemmen over dossiers waarmee ze een band hebben of in betrokken zijn, maar het is een publiek geheim dat je nog gewoon kan afspreken "in de gang" om elkaars projecten te steunen.'

Er blijven tussen verschillende aanvragers ook affiliaties heersen, stelt Tytgat verder: 'In een aantal panels zitten proffen met een affiliatie met het VIB, het Vlaamse Instituut voor Biotechnologie. Die mogen wel degelijk projecten beoordelen van collega-VIB'ers. Dat is werkelijk een rare wereld, wetende dat dit nog steeds kan.' En een affiliatie kan ook voor doctoraatsaanvragen helpen, stelt de professor.

Structureler blijft evenwel het probleem van een onbetrouwbaar en onzeker onderzoeksfinancieringsmodel. 'Ik denk dat het voor Vlaanderen heel duidelijk is dat er meer geld naar onderzoek moet gaan: het is de enige grondstof die we hier hebben', meent Honnay. 'Soms vraag je je wel echt af waar je mee bezig bent als je de helft van de tijd projecten aan het aanvragen bent.'

* Thomas en Anton zijn gefingeerde namen. Het FWO was niet bereikbaar voor commentaar.

Rechtzetting 02/12/2020

In een vorige versie van het artikel werd verwezen naar een absolute stijging in doctoraatsbeurzen van 24 stuks in de periode tussen 2018 en 2019. Op basis van accurater cijfermateriaal van het FWO zelf bleek dit uiteindelijk om 64 bijkomende beurzen te gaan in 2019 en 77 in 2020. Het cijfer omtrent toegekende doctoraten verwees enkel naar de aspiranten fundamenteel onderzoek. De huidige cijfers geven ook de aspiranten strategisch basisonderzoek weer.