ANALYSE BIBLIOTHEKEN
Studenten lenen minder boeken uit en downloaden meer: 'De rol van de bib verandert'
Het aantal uitgeleende boeken aan KU Leuven Bibliotheken daalde op tien jaar tijd met veertig procent. Het aantal downloads op Limo verdubbelde. Ondertussen verandert de rol van bibliotheken. 'We willen vooral ontmoetingsplaatsen zijn.'
Het fysieke boek krijgt het zwaar te verduren. Dat blijkt uit de cijfers voor het aantal uitgeleende boeken en tijdschriften aan KU Leuven Bibliotheken van de voorbije tien jaar, die Veto opvroeg. Waar het aantal uitgeleende boeken in 2014 nog 165 duizend bedroeg, ging het vorig jaar om 99 duizend. Dat is een daling met veertig procent. De cijfers zijn er enkel voor boeken die officieel geregistreerd werden als 'uitgeleend'.
Tegelijkertijd neemt het aantal digitale raadplegingen sterk toe. In 2014 bedroeg het totaal aantal downloads van e-boeken en e-tijdschriften via Limo, de geïntegreerde databank van Associatie KU Leuven, 5,7 miljoen. Tien jaar later staat dat aantal op 14 miljoen: meer dan een verdubbeling. Zit het gebruik van fysieke boeken in de slop?
Steeds meer digitaal
'Hoewel er een verschil bestaat tussen de disciplines, is er inderdaad een duidelijke verschuiving', zegt Demmy Verbeke, hoofd van Artes, dat de bibliotheken van de faculteit Letteren beheert. 'Twintig jaar geleden hadden we bijvoorbeeld nog veel fysieke tijdschriften, dat is nu quasi volledig aan het verdwijnen.'
Elke Ghesquière, hoofd van 2Bergen, de bibliotheken voor de groepen Wetenschap & Technologie en Biomedische Wetenschappen, bevestigt die tendens: '96% van onze tijdschriften is digitaal beschikbaar, en we kopen de laatste jaren meer e-books aan. '
Daarnaast wordt het fysieke materiaal vaker in digitale vorm aangeboden. KU Leuven bibliotheek neemt bijvoorbeeld deel aan een digitalisatieproject van Google Books. 'Elke zes weken sturen wij gemiddeld 4.700 boeken op, die gedigitaliseerd worden door Google', zegt Karen Van Hove, teamleider Beheer Fysieke Collecties binnen Artes.
Ook het groeiende studentenaantal van de universiteit in de campussen buiten Leuven speelt een rol. 'Studenten en professoren bevinden zich niet langer uitsluitend in de Leuvense binnenstad, en daar houden we binnen onze bibliotheekwerking rekening mee', zegt Verbeke.
Ook 2Bergen speelt daarop in: 'Door elektronische boeken aan te kopen, krijgen studenten op onze campussen over heel Vlaanderen en Brussel toegang', vertelt Ghesquière.
Covid
Het verschil in aantal uitleningen tussen 2019 en 2020 is het meest opvallend. In 2019 werden nog 150 duizend boeken uitgeleend, in 2020 net geen 100 duizend. Bracht COVID-19 het fysieke boek de genadeslag toe?
Niet helemaal, stelt Verbeke: 'De overgang van fysieke wetenschappelijke tijdschriften naar digitale startte al voor de covidpandemie.' Ook andere tools, zoals scan on demand, waarbij studenten en personeel scans kunnen aanvragen van fysieke boeken, werden al eerder ontwikkeld.
De populariteit ervan groeide wel sterk. 'Tijdens de pandemie hebben we een lange tijd enkel die dienst aangeboden, terwijl de bibliotheken voor het publiek gesloten waren. Dat heeft een grote invloed gehad op de bekendheid van die dienstverlening', zegt Kim Bakkers, procesverantwoordelijke Informatie en Dienstverlening bij Artes. COVID-19 maakte de digitale weg dus aantrekkelijker én toegankelijk, ook voor wie daar nog sceptisch tegenover stond.
Papier charmeert
De digitalisatietrein is vertrokken, al zijn er ook kanttekeningen. 'Zeker bijvoorbeeld voor studenten die rond geschiedenis of klassieke talen werken bestaat de kans dat je met serieuze bias te maken krijgt als je enkel op het elektronische focust', stelt Verbeke.
Vooral Engelstalig materiaal is gedigitaliseerd, en zo laat je een interessant aanbod in andere talen achterwege. 'Indien je uitsluitend elektronisch te werk gaat, kan de diversiteit in je onderzoek verloren gaan. Dat vermijden is belangrijk, niet alleen voor Letterenstudenten.'
Leveren fysieke bronraadplegingen studenten dan ook betere resultaten op bij het schrijven van papers? Aaleks Kasemi, doctoraatsstudent en praktijkassistent aan de faculteit Sociale Wetenschappen, meent van niet. 'De kwaliteit van bronnen en de raadpleging staat voor mij los van of dat nu fysiek of digitaal gebeurt.'
Toch is het niet onverstandig om eens naar de bib te trekken. Bibliotheekrekken kunnen een schat aan informatie bieden, omdat titels er gesorteerd zijn op thema. Als je online een boek vindt en dat zoekt in de bibliotheek, kom je zo ongetwijfeld ook andere interessante titels tegen die je nooit gevonden zou hebben met je eigen zoektermen. En online is het moeilijker om een kwaliteitsinschatting te maken van een boek dat misschien nooit in een rek zou belanden.
Ook de boeken zelf kunnen geheimen onthullen. 'Er zijn heel wat details die je alleen kan ontdekken door het fysieke object te bekijken. Zo kan je tijdens een raadpleging in de leeszaal belangrijke observaties doen, zoals scheurtjes en vlekken die aangeven hoe een belangrijke tekst werd gebruikt ', vertelt Tjamke Snijders, Hoofd van Bijzondere Collecties. Dat is zeker belangrijk bij oude drukken, die door hun gebruiksgeschiedenis stuk voor stuk uniek zijn.
Bib blijft bruisend
Hoewel het aantal uitgeleende boeken daalt, blijven studenten de weg naar de bib vinden, zeker tijdens de blokperiode. De bezoekcijfers blijven erg hoog. 'De bibliotheek is niet langer een traditionele instelling die boeken verzamelt, aankoopt en bewaart, maar ook een dieactieve ondersteuning biedt aan studenten en onderzoekers', zegt Van Hove.
Die ondersteuning vertaalt zich naar de behoeften van de studenten. 'De rol van de bibliotheek verandert. Er wordt meer ingezet op sociaal leren', zegt Katrien Leekens, balieverantwoordelijke bij 2Bergen. 'We merken dat er echt nood is om in groep te studeren.' In de Centrale Bib van Arenberg vind je deze blok bijvoorbeeld knuffels tegen de examenstress.
'De bewaring van fysieke boeken in de publieke ruimtes van onze soort bibliotheken is minder belangrijk geworden. We willen net inzetten op die derde ruimte, waar studenten elkaar kunnen ontmoeten en samen studeren', vult Ghesquière aan.
Die trend lijkt zich verder te gaan zetten. 'Er kunnen altijd onverwachte omstandigheden inspelen, zoals bij de covidpandemie. Maar over het algemeen voorzie ik geen grote veranderingen op korte termijn. De laatste jaren zijn de uitleencijfers immers stabiel gebleven', zegt Ghesquière.
Wie zich in de toekomst verder in de fysieke collecties wil verdiepen, houdt één adres best in het achterhoofd: de bibliothecarissen. Zij sleutelfiguren in het doolhof van boeken waar je als student niet altijd raad mee weet.
'Spreek zeker mensen aan de balie aan. Soms merken we dat er toch een drempel is om dat te doen, hoewel we de studenten maar al te graag verder helpen', zegt Bakkers.
Welke boeken bewaart de universiteit?
De KU Leuven beschikt zowel over bewaarbibliotheken voor Bijzondere Collecties, zoals eeuwenoude boeken, als over gebruiksbibliotheken. Bij die laatste is het digitaal beschikbaar maken van materiaal de norm geworden, tenzij er een goed argument is om het niet te doen.
'Sinds de laatste jaren krijgt open access-materiaal onze voorkeur', zegt Verbeke. 'Gratis toegang voor iedereen is iets waar we binnen ons collectiebeheer rekening mee houden', vertelt Verbeke.
Exit fysieke boeken binnen het bibliotheekwezen? Zo'n vaart loopt het niet. 'Wat we zeker niet doen is en masse collecties weggooien. Dat gebeurt altijd weloverwogen, waarbij we onder andere rekening houden met uitleencijfers en gebruikscijfers binnen de bibliotheek', zegt Verbeke.
Voor de Bijzondere Collecties van de universiteit ligt dit wat anders. In die bewaarbibliotheek worden objecten zoals De humani corporis fabrica libri septem, een handboek van Andreas Vesalius uit de zestiende eeuw, zorgvuldig bewaard.
'Bij ons is digitalisering een manier om een object beter te bewaren en te tonen aan een breder publiek zonder dat het significante schade lijdt. Maar het digitale zal nooit voorrang krijgen op de bewaring van een fysiek object’, zegt Snijders, hoofd van Bijzondere Collecties.
‘We digitaliseren op basis van drie criteria: het belang van de collectie voor onze instelling, de kwetsbaarheid van een object en de interesse van onze onderzoekers. Indien een stuk aan die drie argumenten voldoet, is het onmiddellijk kandidaat voor digitalisering’, besluit Snijders.
