Deze jonge onder­zoekers zijn elke dag bezig met AI: 'Wie zit er achter het algoritme?'

Mara Barberis: 'Als onderzoekers betrokken blijven, zijn er alleen maar voordelen'

Artificiële intelligentie heeft het werk van Mara Barberis een pak makkelijker gemaakt. Ze is logopediste en onderzoekt in haar doctoraat welke taalproblemen opduiken bij een hersenberoerte, ook wel afasie genoemd. Een werk dat normaal gezien honderden uren transcriberen van opnames van taalpatronen van patiënten zou betekenen. Enter AI, die met automatische spraakherkenning en beoordeling kostbare tijd bespaart. 

'Logopedisten spenderen nog zoveel tijd aan handwerk', vertelt Barberis. AI neemt een groot deel van die last weg. En er is meer: met AI kan ze eindeloze tabellen aan data doorgronden, wat haar toelaat het fenomeen van afasie beter te begrijpen. Zolang de verantwoordelijkheid bij de onderzoeker ligt, is er voor haar geen probleem met het omarmen van de technologie. 

'Het is belangrijk dat je begrijpt hoe AI beslissingen neemt, zodat we als onderzoekers goed kunnen beoordelen of de output steek houdt. In die zin zal AI nooit een logopedist kunnen vervangen', zegt Barberis. 'Als onderzoekers betrokken blijven, kan het alleen maar voordelen hebben en het werk veel efficiënter maken.'

Ze zegt het niet zomaar. 'Met een AI-gebaseerde analyse kunnen we een taak waarbij een patiënt een situatieprent moet beschrijven vier keer zo snel analyseren. Je krijgt daarenboven een preciezere diagnose, met meer resultaten, zonder dat je de patiënt verder moet lastigvallen met extra taaltesten.'

Victoria Hendrickx: 'De risico's worden te weinig onderzocht'

'AI is een buzzword, in die mate dat ook de rechterlijke macht er niet aan kan ontsnappen', lacht Victoria Hendrickx, doctoraatsstudent aan het Centrum voor IT & IE Recht. Het is ook daarom dat ze besloot onderzoek te doen naar artificiële intelli­gentie. 'Men stelt zich in rechtbanken steeds meer de vraag: hoe kan het efficiënter?', vertelt ze aan de telefoon. 

Dat ook AI daar een enorme rol in speelt, spreekt voor zich. Maar hoe kan dat ethisch correct verlopen? Hendrickx probeert mee de puzzel te leggen. Zo onderzoekt ze in welke mate het gebruik van AI impact kan hebben op het recht op een eerlijk proces. 

'Concreet bekijk ik de invloed van AI op de verplichting die rechters hebben om hun vonnissen goed te onderbouwen', zegt Hendrickx. 'Die is heel belangrijk voor de legitimiteit, transparantie en verantwoor­delijkheid van ons rechtssysteem. Wat gebeurt er met die doelstellingen wanneer je AI-systemen gaat implementeren?'

Het antwoord ligt er volgens haar tussenin. 'AI-systemen kunnen héél nuttig zijn, nu de rechterlijke wereld kampt met budgettaire krapte en gerechtelijke achterstand. Op papier kan AI daaraan tegemoetkomen. Maar de risico's worden te weinig onder­zocht. Wie zit er achter het algoritme, en welke waarden raken zo geruisloos inge­bed in zo’n systeem? Zelfs met ogenschijnlijk onschuldige systemen zijn er grote risico's.'

Daar komen de humane wetenschappen van pas. 'Er is steeds meer het besef dat AI-systemen niet gewoon technisch zijn, maar ook een maatschappelijke component hebben. Het ontwikkelen van AI-systemen lijkt misschien gewoon het programmeren van juridische regels, maar impliceert ook waardeoordelen en keuzes.'

Tine Keulemans: 'Het is momenteel nog moeilijk om AI-systemen te vatten'

Misschien weet je dat nog niet, maar het is heus niet altijd de professor die je examen verbetert, hoewel die wel de eindverantwoordelijkheid draagt. Meestal wacht een groepje onderwijsassistenten die taak. Maar kan AI misschien een helpende hand zijn? PhD'er Tine Keulemans doet onderzoek naar het verantwoord gebruik van GenAI bij evaluatiepraktijken. 

'We weten dat het beoordelen van open vragen veel tijd kost, en niet evident is', vertelt ze. 'Generatieve AI biedt op dat vlak veel opportu­ni­teiten. Het probleem is dat het taalmodel niet transparant is in hoe het tot de score is gekomen. Daar kunnen fouten en biases mee gepaard gaan. Dat maakt het momenteel nog moeilijk om die systemen te vatten, en ermee aan de slag te gaan.'

Aan de hand van explainable AI probeert ze verklaringen te krijgen voor scores. 'Zodat docenten niet alleen zien wat er beslist is, maar ook waarom. Alsof je vraagt aan een assistent om niet enkel een score te geven, maar ook een duidelijke verantwoording.'

'De komst van die technologie brengt vragen met zich mee voor onze universiteit', beseft ze. 'Je hebt mensen die heel enthousiast zijn over het gebruik van AI, en denken aan scenario’s waarbij docenten vervangen kunnen worden. Je hebt ook mensen die zeer sceptisch zijn, en er zo ver weg mogelijk van blijven.'

Zelf pleit ze voor een kritisch, realistisch perspectief. 'Zoals we veel breder zien in alle onderwijsonderzoek: het is niet het medium dat bepalend is, maar de manier waarop het wordt ingezet. Daar doen we volop onderzoek naar.'

Max Bogaert: 'Silicon Valley wil de dystopie in de praktijk brengen'

Films als Her van Spike Jonze of 2001: A Space Odyssey van Stanley Kubrick heb je misschien al gezien, maar ben je je wel bewust van de diepere boodschap die er achter schuilt? Ze voorspellen geen al te beste toekomst. Het is wat Max Bogaert bestudeert voor zijn doctoraat. Hij onder­zoekt hoe de toekomst van werk wordt afgebeeld in zulke dystopische science­fictionfilms, 'en wat we daaruit kunnen leren op emotioneel vlak', voegt hij eraan toe. 

'Vandaag voelt het alsof technologie domi­nant is, en alsof de toekomst van werk maar iets is wat je gewoon moet ondergaan', vertelt Bogaert vanuit Berlijn. Hij is er op bezoek bij het instituut voor filmstudies, om bij te leren over hun methodologie bij het analyseren van films. 

'De emoties die daarbij horen zijn al inge­vuld. Mensen koesteren vooral de hoop om zich eraan te kunnen aanpassen, eerder dan dat AI onze maatschappelijke doelen kan bevredigen of helpen. Ik ga op zoek naar hoe we die emoties op een andere manier kunnen invullen.' Hij analyseert die emoties onder andere aan de hand van de gekende pathosscène in zo'n film. 

De pathos wordt meestal getypeerd door twee moods. 'Er is enerzijds de horror van onmenselijk te worden, maar anderzijds het gevoel van mogelijkheid en macht dat die technologische tools te bieden hebben.' Maar het gevaar dat in die films voorspeld werd, is nu gewoon uitgekomen. 

Het Torment Nexus-probleem, weet Bogaert. In dat geval wordt een product gecreëerd dat oorspronkelijk in fictie werd beschreven als iets dat nooit gemaakt mocht worden in het belang van de mensheid. 

Zoals de eye-trackingtechnologie van de Amerikaanse filmticketsite MoviePass, die eerder voorkwam in de Netflix-serie Black Mirror. 'Techondernemers uit Sillicon Valley dwepen met sciencefiction als inspiratie, terwijl veel van die verhalen net tonen hoe het niet moet. Techno-optimisten als Elon Musk verlekkeren zich op de gadgets en negeren de sociale boodschap. Zo gaan ze vermijdbare dystopieën verder in de praktijk brengen.'

Sofie Vranken: 'AI-tools lijken steeds menselijker'

'Mensen ervaren chatbots als zeer toegankelijk en gebruiksvriendelijk', vertelt Sofie Vranken, postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Wenen. Ze doet onderzoek naar het gebruik van AI voor het opzoeken van gezondheidsinformatie. 'Het zijn tools die heel weinig judgen. Ze lijken ook steeds meer menselijk.'

Ze behaalde eerder haar doctoraat aan onze universiteit, over de relatie tussen alcohol­gebruik en sociale media. Aan de Univer­siteit van Wenen startte ze net twee nieuwe onderzoekslijnen rond AI. 'Die chatbots lijken heel empathisch, wat ervoor zorgt dat mensen hun toevlucht daartoe nemen.'

Gelukkig vervangt ChatGPT medische professionals nog niet, vond Vranken in haar onderzoek. 'Mensen gebruiken het eerder als een soort aanvulling, dan als een vervang­ing. Het hangt ook af van de stigma's of de barrières die mensen ervaren om naar een gezondheidsprofessional te gaan. Vragen over mentale gezondheid worden bijvoorbeeld sneller gesteld aan zo'n chatbot, maar dit vormt ook een aanknoop­punt om hier verder over te reflecteren met mensen die expertise hebben.'

Zijn er risico's verbonden aan onderzoek naar zo'n vluchtige technologie als AI? 'Het gaat zoals bij alle technologieën: het komt in het leven, en valt er dan niet meer uit weg te denken. Wanneer mensen steeds meer gebruik maken van die tools, dan wordt het enorm nuttig om er ook onderzoek naar te doen', vindt Vranken. 

Dit artikel werd geüpdatet om inhoudelijke wijzigingen aan enkele quotes door te voeren.