Belgische universiteiten willen opschorting Europees associatieverdrag met Israël: 'Tijd om de lijn recht te trekken'

In een open brief aan alle eerste ministers en de instellingen van de Europese Unie, vragen de tien Belgische rectoren om het associatieverdrag van de EU met Israël op te schorten. 'De Europese waarden zijn voor ons bijzonder belangrijk. Als we die niet op het hoogste niveau blijven verdedigen, dan is er geen sprake meer van het Europa zoals we dat lang gekend hebben', verduidelijkt Luc Sels, rector van KU Leuven.

Met deze actie wil de rector de knuppel in het hoenderhok gooien. Een nieuw rapport van KU Leuven-professor Gleider Hernández gaf de universiteiten meer juridische bagage om het standpunt te versterken. Volgens dat rapport is louter de bezetting van Palestina al een schending van artikel twee van het verdrag. In de brief wijzen de tien rectoren ook op de systematische vernietiging in Gaza en de Westelijke Jordaanoever.

Eerder vroegen de Vlaamse rectoren al aan de ministers van buitenlandse zaken om te evalueren of er sprake is van een schending van artikel twee van het verdrag. Vorige maand kwam er een eerste brief van de Belgische rectoren. Nu is de toon harder: 'Vorige keer formuleerden we onze bezorgdheden als een vraag. Nu is het een forse, urgente stelling. Omdat Israël elke poging tot onderhandelingen over een wapenstilstand blokkeert en humanitaire hulp vaak moeilijk maakt, is een opschorting volgens ons de enige mogelijke stap. Het is tijd om de lijn recht te trekken.'

De situatie in Gaza is al lang prangend. Waarom ondernemen jullie nu precies actie?   
Luc Sels: 'In het verleden zaten we niet stil. We hebben de Europese Commissie herhaaldelijk gevraagd om duidelijkheid te scheppen rond de principes die ze in haar eigen verdragen en contracten vooropstelt. De mensenrechten, de rechtsstaat en menselijke waardigheid zijn in het aangaan van onderzoekssamenwerkingen binnen Horizon Europe van groot belang. Maar we hebben nooit een werkbaar antwoord gekregen. Daarom richten we ons nu op het onderliggende associatieverdrag, dat ook de samenwerking in Horizon Europe onderbouwt.' 

'Artikel twee van dat verdrag stelt ondubbelzinnig dat het enkel kan blijven bestaan als Israël de regels rond mensenrechten respecteert. De EU heeft een maand geleden beslist om te bekijken of het verdrag wegens schendingen van artikel twee opgeschort moet worden. Wij proberen met onze brief extra druk te zetten voor een opschorting.' 

Zolang het associatieverdrag er is, is het moeilijk voor een universiteit om uit een Horizon Europe-samenwerking te stappen.   
'De Belgische universiteiten gaan niet over tot een totale boycot. Ook aan KU Leuven blijven we project per project screenen. Maar zolang Israël gezien wordt als een geassocieerd land en de Israëlische kennisinstellingen op Europees niveau niet ernstig geëvalueerd worden, wordt de verantwoordelijkheid gelegd bij de individuele universiteiten wanneer zij bijvoorbeeld niet langer wensen samen te werken met een bepaalde partner.' 

'De universiteiten worden zo aan hun lot overgelaten om die keuze in te schatten en de gevolgen te dragen. Want op dit moment geldt het stopzetten van een samenwerking als contractbreuk, met juridische en financiële gevolgen.' 

'Als door de schending van artikel twee het associatieverdrag tijdelijk opgeschort wordt, dan maakt dat alles wat eenvoudiger. Want dan komen Israëlische partners niet meer in aanmerking, tot op het moment dat de Israëlische staat de principes van artikel twee opnieuw respecteert.'

'Meestal gaat het om grote consortia (structurele samenwerkingen, red.) met veel partners uit veel verschillende landen voor erg belangrijk onderzoek. We willen die consortia de rug niet toekeren omwille van een enkele Israëlische partner. Dat leidt tot onhoudbare morele dilemma's die op politiek niveau een uitklaring vergen.' 

U wil geen boycot. Past deze oproep dan binnen de 'terughoudendheid' van de universiteit?   
'Alle projecten met Israëlische partners die we de voorbije jaren zijn aangegaan, zijn al twee keer gescreend. Die projecten kunnen verderlopen. We hebben intussen opgeroepen tot grote terughoudendheid en de bevoegde ethische commissie past die bijzonder streng toe. Maar bepaalde projecten zijn nu eenmaal zo essentieel qua menselijke impact – het gaat vaak over zeldzame ziektes of kankeronderzoek – dat afzijdig blijven uit die onderzoeksconsortia ook met grote gevolgen komt.' 

Om die last te voorkomen, willen jullie een Europees kader dat de mensenrechten toetst.  
'Vlaanderen heeft al zo'n mensenrechtenkader, als een van de enige regio's in Europa. In andere lidstaten begint dat nu ook – op dat vlak zijn we hoopvol – maar de Europese Commissie heeft zo'n kader nog niet in de praktijk gebracht. Als je in alle verdragen zoveel belang aan mensenrechten hecht, dan moet je die ook kunnen toetsen.' 

Dus jullie willen een toets die voor alle lidstaten geldt?   
'Niet elke toets moet identiek zij. Ook binnen Vlaanderen zijn er verschillen tussen de universiteiten, en dat moet kunnen. We hebben bijvoorbeeld een verschillende houding rond openheid naar defensieonderzoek of samenwerking met bepaalde Chinese partners.

Een aparte toets per regio vind ik zeker een meerwaarde, omdat we bijvoorbeeld van mening verschillen over openheid naar defensieonderzoek of de samenwerking met China. Maar het moet voor alle lidstaten duidelijk zijn dat ook de Europese Commissie bepaalde partners kan weren op basis van aantoonbare mensenrechtenschendingen.' 

Jullie brief is gericht aan beleidsmakers. Is het ook een signaal naar de studenten en academische gemeenschap?  
'Ik denk dat velen zich gesteund voelen door deze brief. Het is belangrijk dat we met Vlaanderen echt een voorloper zijn om de politieke druk ten opzichte van Europese leiders hoog te houden. We nodigen alle rectoren in Europa daarom uit om de brief mee te ondertekenen.'