Brengt democratie nog hoop? 'Er han­gen bad vibes rond'

Ken jij het nummer Peremen! van de Rus­sische band Kino? Waarschijnlijk niet, maar toch is het een van de meest invloedrijke popnummers. Misschien minder vanwege een bepaalde muzikale stijl, maar vooral door haar impact op de Oost-Europese politiek. De band werd met het nummer bekend tijdens de glasnost-golf die eind jaren tachtig door de Sovjet-Unie ging. Gorbatsjov himself bekende later zelfs beïnvloed te zijn geweest door het nummer toen hij zijn nieuwe bestuur samenstelde. 

In het new wave-nummer uit 1985 staan dan ook de woorden 'my zjdjom peremen' ('we verwachten veranderingen') centraal. Decennia later klinken die woorden opnieuw in Oost-Europa. Het nummer speelt dan ook een centrale rol in het verhaal dat Peter Vermeersch, professor Oost-Europese studies aan de KU Leuven, vertelt met zijn nieuwe boek Polsslag. In 2020 dook het nummer namelijk opnieuw op tijdens de massale protesten tegen de president van Wit-Rusland, Loekasjenko.

Hip en trendy

'Ik heb daar heel veel mensen leren kennen, en één groepje in het bijzonder', vertelt Vermeersch bij een verrassend lekkere kop koffie van de Faculteit Sociale Weten­schappen. Polsslag brengt het verhaal van Nadja, Vova, Pjatro en talloze andere muzikanten. 

'President Loekasjenko, de dictator die in het land al sinds 1994 de macht heeft, was in de jaren voor 2020 vervreemd geraakt van de samenleving. De jongere bevolking had inmiddels via sociale media heel veel contacten gelegd met andere Europese landen. Minsk was ondertussen een trendy stad geworden, met heel wat ondergrondse muziekclubs.'

Tijdens de protesten klonk Peremen!, het oude Sovjetliedje, terug door de straten van Minsk. De beelden waarop het nummer door muzikanten opnieuw wordt gespeeld, gingen viraal. 'Maar dat heeft ironisch genoeg tegen hen gewerkt, want daardoor werden ze herkend door het regime', zegt Vermeersch. Vele demonstranten werden in een werkkamp gestopt, anderen ontvluchtten het land. 

Het is voor Vermeersch het begin van een heel breed verhaal over de rol van kunst en muziek in een politiek protest. 'Muziek is de directe lijn naar de burgers. De mensen gingen zingend door de straten. Het is mis­schien naïef, maar vooral broodnodig. Als burgers niet meer zingend hun mening laten horen, is er iets loos. Grote burger­protesten kunnen ook tot de omval van een regime leiden.'

Lied van het verzet

En daar heeft ook muziek een belangrijke rol in te spelen, legt Vermeersch uit. 'Intrinsiek heeft muziek geen democratisch program­ma, maar het kan wel heel mobiliserend werken. Dat is juist de kracht van protest. Het kan doen dromen, het vertelt verhalen. Mensen kunnen zich erin herkennen, en door laten ontroeren.'

Dat Peremen! het lied van het verzet werd, was dus niet verbazend. 'Liedjes blijven ook in het geheugen zitten. Dat heeft een beetje te maken met nostalgie, maar evengoed met hoop. De mensen in 2020 in Minsk verlang­den naar een tijd waarin er een toekomst was. Nu weet men totaal niet waar het naartoe moet met de democratie.' 

Helaas bieden burgerprotesten vaak geen soelaas, zo illustreerden Servië en Georgië onlangs nog. Succesvolle recente voorbeelden zijn schaars, erkent hij. 'Maar regimes hangen wel steeds meer af van hun repressieapparaat. Zolang je dat aan je kant hebt als autocratisch leider, dan zit je stevig. Maar als je die schakel breekt, dan kan de zwakte van een regime plots heel fel naar voren komen. Er is bijna altijd een kantelpunt.' 

Je hebt twee zaken nodig voor een succesvol protest, legt Vermeersch uit. 'Het eerste is een massaprotest, dat des te heftiger kan worden wanneer verkiezingen vervalst worden. Daarnaast is er een elite division nodig. Als de groep die aan de macht is, het oneens wordt, is de kans op het instuiken van een regime plots veel groter.'

Dat het niet altijd meer tot een kantelpunt komt, kan volgens Vermeersch ook te maken hebben met een verscholen derde factor: hoop. 'Op het einde van de jaren tachtig was er een brede consensus dat autoritair bestuur niet efficiënt was, en gewoon niet werkte. Dat heeft de Sovjet-Unie aange­toond: het creëerde geen tevredenheid en wellbeing bij de bevolking, dus was er een kans voor de democratie om zich te bewijzen.'

Besmet woord

Maar ondertussen verkeert de democratie in moeilijk water. Volgens een analyse van The Economist gaat de democratie er wereldwijd op achteruit. 'Vandaag zijn er bad vibes rond de democratie. Het woord is besmet geraakt. Democratie is een bestuurs­vorm die moeilijk en lastig is, en voor wrevel kan zorgen, maar dat is nog altijd beter dan een bestuursvorm die geen wrevel hoe dan ook toelaat.' 

Het terugkerende argument dat niet elke bevolking zit te wachten op democratie, wuift Vermeersch weg. 'Er is toch geen democratische traditie, dus misschien hebben mensen er geen nood aan, hoor je dan. Maar stel: je werkt aan de universiteit, en je vertelt in de les iets over de geschie­denis dat niet strookt met de visie van het regime, dan kom je in de problemen.'

'Van de ene dag op de andere kan je leven instorten: je wordt ontslagen, of je bent je huurcontract kwijt. Zo gaat het eraan toe in Belarus (Wit-Rusland, red.) vandaag. Autocratie is een bestuursvorm die weinig tweede kansen biedt.'

'Bovendien vaardigt het allerlei wetten uit die geen steun hebben van de bevolking. Eenmaal de absolute macht in handen is, trekt een kleine groep alle macht naar zich toe en wordt het beleid op zo'n manier georgani­seerd dat het machthebbers nog meer macht garandeert. Het is beleid naar de wensen van degenen die al aan de macht zijn, niet naar de noden van de bevolking.' 

Daarom springt professor Vermeersch in de bres voor de democratie. 'We hebben grote bevlogen verdedigers van de democratie nodig, want het is nooit af', zucht hij. 'Het is een lastig model, maar veel beter dan auto­ritaire regimes. Men mag kritiek op de wer­king van de democratie niet verwarren met de democratie as such. Dat iedereen een gelijk aandeel moet hebben in de manier waarop het politieke bestel macht uitoefent, is een superieur idee.'

Polsslag verscheen bij De Bezige Bij. Op 22 mei vindt er een gespreknamiddag over 'The Art of Resistance: Belarus Five Years On' plaats in Campus Corso. Reservatie is verplicht op fcee.be.