Waarom politici onze problemen niet meer kunnen oplossen: 'Het systeem laat het hen niet toe'

Heb jij soms ook het gevoel dat onze politiek er maar niet in slaagt de problemen op te lossen? Je bent niet de enige: Quinten Jacobs vindt het ook. Maar waar er dan vaak pessi­mistische of zweverige antwoorden op volgen, maakt hij als 26-jarige een verfris­sende en haarscherpe analyse van die 'stilstand' in het boek Het betonnen beleid. Hij is praktijkassistent aan onze universiteit en advocaat grondwettelijk recht. 

'Ik merkte een breed gevoel onder burgers dat verkiezingen geen verandering meer teweegbrengen', vertelt hij in het gezellige Café Commerce. 'In de media wordt dat altijd uitgelegd met politi­cologische factoren, zoals de particratie of de spektakel­democratie. Maar ik denk dat de verklaring ook dieper ligt: op institu­tioneel niveau. Dat wou ik als jurist uitleggen.'

Het is die these die hij dan ook uit de doeken doet in Het betonnen beleid. Hij legt bijzonder vlot uit hoe het beleid 'vast' zit: vast in de Belgische staats­structuur, vast in de technocratie van de Europese Unie en vast in de steeds uitgebrei­dere interpretatie van mensenrechten. 

Wanneer je door zijn nieuwe boek bladert, merk je meteen de invloed van professoren aan de KU Leuven. Je hoort de stem van Stefan Sottiaux over de grondwet, de kritiek op het verdoken neoliberalisme in de EU van filosoof Stefaan Rummens, en het scepticisme van econoom André Decoster over de 'incomplete' monetaire Europese Unie. 

'Ik ben zeker schatplichtig aan de KU Leuven', erkent Jacobs. 'Ik vond het gewel­dig om hier aan de universiteit mensen te ontmoeten die dezelfde interesses hebben. Dat was daarvoor niet altijd het geval.'

'Ik heb hier een paar heel interessante professoren ontmoet. Met een groepje mede-geïnteresseerden heb ik eens André Decoster uitgenodigd om de bijzondere financie­ringswet aan ons uit te leggen. Een groepje van geïnteresseerde nerds', lacht hij. 

Is je boek een antwoord op het hardnekkige populisme?
Quinten Jacobs: 'Absoluut. Kiezers hebben het gevoel dat politici hun problemen moeten oplossen, maar het probleem is dat het systeem dat gewoonweg onvoldoende toelaat.'

'Daarom verliezen kiezers hun geloof in het systeem, en stemmen ze op populistische partijen. Kiezers zijn niet met ons systeem – de liberale democratie – getrouwd omwille van de grote principes, maar omdat de kat muizen vangt. Omdat het werkt. En dat doet het steeds minder.'

'Als politici genoeg stemmen hebben, kunnen ze de problemen oplossen. Maar dat is steeds minder het geval. Daardoor krijg je een dynamiek van overpromising en underdelivering door politici en breken ze hun beloftes. Finaal verdwijnt het geloof van mensen in de potentie van het systeem.'

Moet ik het boek zien als een verdediging van de politiek of een oproep aan politici?
'Beide. Ik heb er begrip voor, maar het betonnen beleid is wel door politici zelf gecreëerd: het is niet plots uit de lucht gevallen. Het is ook een oproep om de beleidsruimte te vergroten, wat natuurlijk eng is. Dat betekent dat een aantal verwor­ven rechten in het systeem terug ter discussie gesteld kunnen worden.'

'Maar daarom is het boek ook een oproep om vertrouwen in hun eigen argumenten te hebben, en je voorkeuren niet in instellingen en structuren te betonneren. Vertrouw er toch eens op dat wij als samenleving beslissingen kunnen nemen die ons vrede en welvaart opleveren, zoals in de afgelopen zeventig jaar.'

Denk je dat studenten steeds lagere verwachtingen hebben van politici? 
'Ik denk van wel. Veel studenten stellen vast dat stemmen niets uitmaakt, dat politici toch niet luisteren en dat ze enkel filmpjes voor op sociale media opnemen. Voor een groot deel hebben ze gelijk, maar dat is niet het volledige verhaal. Dat probeer ik uit te leggen in mijn boek.'

Dat mensenrechten steeds uitgebreider geïnterpreteerd worden, zie je als een van de oorzaken van het betonnen beleid. Was dat een moeilijke stap als jurist?
'Onder juristen is er een grote terughoudend­heid over de beschuldiging dat rechters activistisch zijn. Dat is terecht. Maar het debat bevindt zich in een embryonale fase. Het is geen goed idee om de inter­pretatie van mensenrechten uitsluitend een issue van rechters te maken. Dat zijn zaken waarover redelijke mensen van mening over kunnen verschillen.'

'Ik stel voor om het parlement een inter­pretatie te laten geven aan mensenrechten in een Grondwettelijk Moment, waarin het parlement zich om de zoveel tijd buigt over de grondwet om extra interpretatie daarbij te voorzien.'

'Daarmee steek ik als jurist de Rubicon over. Voor veel van hen is dat niet evident, omdat het idee leeft dat rechters een neutrale, algoritmische toets uitvoeren: je hebt de wet en een probleem. De wet wordt dan toegepast op een probleem. In werkelijkheid loopt het niet altijd zo.'

Waar zit het evenwicht tussen 'doorpakken' als politicus en 'verstandig' beleid voeren dat genoeg is afgetoetst?
'Maar wat is verstandig beleid? Dat is net het punt van mijn boek. Laat ons opnieuw discussiëren over wat verstandig beleid is, in plaats van dat vast te beitelen. Voor alle duidelijkheid: ik ben niet voor de afschaffing van het "beton". Zonder federalisme bestond België niet meer, zonder de EU was België irrelevant en zonder mensenrechten zou niemand hier willen leven.'

'Om dat systeem te behouden moeten we opnieuw het ventiel openlaten, zodat er opnieuw beslist kan worden en doorgepakt kan worden. Zodat ons systeem kan blijven voortbestaan. Het feit dat wetten kunnen vernietigd worden door onverkozen rechters is uniek in de geschiedenis.'

'Pas op, dat is een enorme ethische en intellectuele verwezenlijking: het idee dat de meerderheid zich kan vergissen. Mensen moeten terug het idee hebben dat het ertoe doet als je gaat stemmen. En als een politicus iets doet waar je het niet mee eens bent, je die kunt wegstemmen. Dat is vandaag te weinig het geval. We kunnen de liberale democratie enkel behouden als we dat ventiel terug openzetten.'

Zit daar geen enkel risico op?
'We hebben nog altijd het Grondwettelijk Hof, hè. Als de politiek het recht op leven zou willen afschaffen via zo'n Grondwettelijk Moment, vormt dat geen bindende verkla­ring. Rechters kunnen dat aan de kant leggen. De interpretatie van het mensen­recht mag niet afwijken van de tekst van het mensenrecht. Een mensenrecht is een abstract principe, maar de manier waarop je dat toepast – ja, daar is wel wat ruimte.'

'Laat politici op een institutionele manier daarover een verklaring opstellen, zodat rechters aanknopingspunten hebben om die mensenrechten toe te passen. Nu moeten ze het doen met de parlementaire voorbereiding uit 1831.'

Even iets anders. Politicoloog Bart Mad­dens vond in De Tijd dat je vooral oude oplossingen terug op de agenda plaatst. Is het niet opvallend dat we iemand die 26 jaar oud is nodig hebben om een oud probleem op de kaart te zetten? 
'Inderdaad. Ik denk dat mijn achtergrond als jurist daarbij een voordeel is, wat ik ook aan de KU Leuven te danken heb. Maar als advocaat zie ik elke dag hoe politici tegen dat betonnen beleid lopen. Dat is niet heel zichtbaar voor mensen die daar niet elke dag mee bezig zijn. Maar ik denk niet dat mijn leeftijd noodzakelijk was om dit boek te schrijven. Ik voel me niet gebonden door mijn leeftijd.' 

Je boek leest verfrissend, toch zijn het geen grote geheimen die je blootlegt.
'Het zijn veel losse eindjes die ik in een breder verhaal heb gebracht.'

Nochtans raken professoren die thema's wel afzonderlijk aan in hun lessen. Hoe komt het dat die nooit eerder verbonden werden?
'Ik denk dat er bij professoren en academici een angst heerst om in het publieke debat te treden. Iedereen zit op zijn tegel qua exper­tise. Men heeft schrik om zijn kennis naar een breder publiek te brengen, want dan stel je je bloot aan kritiek en wordt je bevraagd over zaken die niet voor honderd procent tot je expertise behoren.'

'Mijn tegenargument is dan: als professoren en mensen die er lang voor gestudeerd hebben het niet brengen, dan doet iemand anders het wel. Het nieuws zal nog steeds gebracht worden, maar dan door iemand die er misschien wel veel minder van weet. Dat is mijn oproep aan academici: durf naar buiten te stappen.'

'Het is niet erg om kritiek te krijgen. Laat de ideeën met elkaar clashen, dat helpt iedereen vooruit. Daarom heb ik het boek ook geschreven. Ik hoop dat er veel kritiek komt, en dat we verder raken in het debat.'

Dat is ook wat Habermas zei: in een gesprek kan het meest redelijke standpunt ontdekt worden.
'Ja, maar hij ging er vanuit dat als mensen met een gelijke positie starten in het gesprek, ze ook als redelijke personen tot een compromis kunnen komen. Dat denk ik dus niet. Ik denk dat politiek een clash van ideeën is, waarin mensen overtuigd moeten worden van een standpunt, en waarbij tegenargumenten noodzakelijk zijn.'

'Ik denk dat er verschillende visies zijn op een samenleving, die elk legitiem zijn. De ene ideologie is niet beter dan de andere. Het zijn andere lenzen om naar de samenleving te kijken. Het is een zaak voor iemand die het publieke debat betreedt, om met zijn argu­menten zoveel mogelijk mensen te over­tuigen. Ik geloof niet in het techno­cratische idee dat er een soort waarheid ligt te wachten die we "ontdekken" als we gewoon redelijke mensen zijn.'

Heb je al gesprekken gehad met politici, zodat dit kan gerealiseerd worden?
'Er zijn veel politici die mij een berichtje sturen om samen te gaan eten. Ik probeer hen dan te overtuigen van mijn ideeën. Ik hoop dat het ervan komt, maar ik ben realistisch genoeg om te beseffen dat een boek niet plots de wereld zal veranderen.'

'Ik heb Het betonnen beleid geschreven omdat ik mijn ideeën in de mainstream wou krijgen, maar dat betekent niet dat dat morgen zal uitgevoerd worden. Als iedereen al overtuigd was van mijn ideeën, had ik het boek niet moeten schrijven.'

Je bent naast advocaat ook praktijk­assistent aan de KU Leuven. Merk je die ideeën ook bij je studenten?
'Te weinig. Rechtenstudenten bekijken het recht te vaak als een technische kwestie, bijna als een natuurwet. Ze vragen zich onvoldoende af waarom een wet is ingevoerd, en beseffen weinig dat recht eigenlijk gestolde politiek is. Recht bestaat omdat politici wetten hebben gestemd. Neem nu het Burgerlijk Wetboek: daarin liggen veel ideologische keuzes aan ten grondslag, maar die worden onvoldoende uitgelegd aan studenten.'

Is er dan nood aan een vak dat het recht wat meer kritisch kan belichten?
'Het gaat vooral over een andere benadering van wat het recht is. Dat heb ik af en toe wel een beetje gemist, ja. Al zijn er ook professoren die daar wel aandacht voor hebben, zoals Joeri Vananroye.' 

Is het niet de opdracht van de univer­siteit om studenten die kritische ingesteldheid bij te brengen?
'Ja, inderdaad. (twijfelt) In de Sociale Weten­schappen gaat het over deconstructie: waarom bepaalde denkbeelden in de maatschappij heersen. In de rechten­opleiding is er heel weinig aandacht voor de deconstructie van het recht. Dat is heel jammer.'

Heb je er goede hoop dat ook studenten je boek zullen lezen? Een boek is niet meer het populairste medium om een bood­schap over te brengen.
'Ik krijg nochtans veel berichtjes van studenten, die geïnteresseerd zijn. Ik ga niet akkoord met de framing van studenten alsof ze enkel TikTok zouden kijken en een korte aandachtsspanne zouden hebben.'

'Dat is natuurlijk een uitdaging, maar jullie smijten je ook voor Veto. Dat betekent ook dat je geïnteresseerd bent in de maatschappij, en je iets wil bijdragen. Ik denk dat er heel veel studenten zo zijn. Ik heb helemaal niet zo'n pessimistische blik op studenten.'

Het betonnen beleid verscheen bij Ertsberg.