Waarom frauderen steeds meer onderzoekers?

Na een analyse van artikels van het wetenschappelijke tijdschrift PLOS ONE conclu­deerden onderzoekers dat het aantal gevallen van wetenschapsfraude snel stijgt. Het aantal frauduleuze publicaties verdubbelt om het anderhalve jaar, terwijl het totaal aantal gepubliceerde artikels dat om de vijftien jaar doet. Hoe komt dat?

Publish or perish

Een belangrijke drijfveer voor fraude is de publicatiecultuur die ingebakken zit in de academische wereld. 'Voor belangrijke beslissingen wordt niet gelezen, maar geteld', zegt professor Gert Storms, voorzitter van de Vlaamse Commissie voor Wetenschappelijke Integriteit. Bij het toekennen van onderzoeksgeld of bij benoemingen worden onder­zoekers nog vaak afgerekend op de lengte van hun publicatielijst en hoe vaak hun werk geciteerd wordt.

Het aanvalsplan voor wetenschappers die carrière willen maken, is dus simpel: zo veel mogelijk publiceren, en liefst in tijdschriften die veel geciteerd worden en dus een hoge impactfactor hebben. 'Het is een darwiniaans proces: als je niet publiceert, ga je eruit', zegt Storms. In sommige landen, zoals China, hangt het loon van onderzoekers zelfs af van het aantal publicaties. 'Maar dat wordt afgebouwd.'

Toch is dat tellen niet zo objectief als het lijkt. 'De impactfactor is geen goede index', vindt Storms. Wie publiceert over iets wat in de mode is, wordt vaker geciteerd. Het gebeurt bovendien dat auteurs onderling afspreken om elkaar te citeren, zelfs wanneer dat inhoudelijk niet ter zake doet. Zo'n citatiecaroussels jagen de impactfactoren van fraudeurs kunstmatig de hoogte in.

Ook in Leuven wordt geteld, weliswaar minder dan vroeger. Voormalig rector Luc Sels (2017-2025) 'heeft dat wat afgebouwd', zegt Storms, 'wat erg geapprecieerd werd'. De Onderzoeksraad van de KU Leuven, die helpt bij de verdeling van Vlaams onderzoeksgeld, paste dan ook haar beleid aan. 

Tom Beckers, voorzitter van de Leuvense Onderzoeksraad, legt uit: 'Kandidaten dienen een biosketch in, die ons toelaat meer kwalitatief te beoordelen. Die gaat niet alleen over publicaties, maar ook over andere wetenschappelijke verwezenlijkingen zoals patenten, maatschappelijke impact, en over de visie op begeleiding van doctorandi en medewerkers.'

Papiermolen en goudmijn

Wie de publicatiecultuur niet graag ziet veranderen, zijn de commerciële weten­schappelijke tijdschriften. Het is immers de motor van hun winstmodel. Zij boeken woekerwinsten en profiteren van winstmarges die 'bij de hoogste zijn in de legale economie', weet wetenschapsfilosoof Jan Heylen (KU Leuven). 

Commerciële tijdschriften die gratis online raadpleegbaar zijn en dus niet kunnen teren op abonnees, vragen daarvoor een vergoeding aan de auteurs. Dat gaat ruwweg van duizend tot vijftienduizend euro, zo niet hoger. Bij tijdschriften die niet achter een betaalmuur zitten, liggen de kosten aanzienlijk lager.

Die winstmarges zijn bijzonder aantrekkelijk voor fraudeurs. Georganiseerd in kleine bedrijfjes, produceren ze wetenschappelijke publicaties die 'niet noodzakelijk altijd fout, maar wellicht zwak' zijn, zegt Marie-Christine Janssens, professor intellectuele eigen­domsrecht aan de KU Leuven. Vaak herformuleren ze eerder verschenen resultaten. 

Bij zulke paper mills kunnen wetenschappers die hun publicatielijst willen opkrikken dan auteursrecht kopen over kant-en-klare publicaties. Sommige paper mills beheren ook hun eigen tijdschriften. 'Het reviewproces daar is bijna onbestaande', zegt Storms. 'Ze zijn niet kritisch, want geen artikels betekent geen geld.'

Fraudeurs zijn ook niet vies van omkoperij. Redacteurs van gereputeerde tijdschriften omkopen is immers interessant: 'als hun werk in de beste bladen verschijnt, kunnen ze daarmee uitpakken', zegt Storms. Zo infiltreren ze in de redactieploegen van tijdschriften en ontstaan netwerken van fraudeurs. Ze gooien het met elkaar op een akkoordje: co-auteurschap in ruil voor een kritiekloze review. 

Rotte appels

De wildgroei aan tijdschriften en paper mills stelt studenten voor een uitdaging wanneer ze op zoek zijn naar bronnenmateriaal. Het vraagt ervaring in het vak om te weten welke tijdschriften te vertrouwen zijn. Het gebeurt dat uitgaven van paper mills voorkomen naast gereputeerde bladen als onderdeel van een overkoepelend tijdschrift. 'Zo verbergen de blozende appels de rotte', aldus Heylen.

Ondertussen proberen frauduleuze tijdschriften ook onderzoekers van de KU Leuven te strikken: 'het gebeurt bijna dagelijks dat ik mails krijg van een tijdschrift met de vraag: "heb je niets voor ons?"', zegt Storms. Beginnende onderzoekers die nog één paper nodig hebben om bijvoorbeeld een beurs aan te vragen, laten zich misschien vangen.'

Vertrouwen 

Wetenschappelijk onderzoek verschijnt niet voordat het kritisch nagelezen is door onafhankelijke wetenschappers. Dat proces heet peer review. Maar redacteurs van tijdschriften hebben het steeds moeilijker om reviewers te vinden. 'Peer review staat sterk onder druk. De capaciteit is te klein en professoren hebben te weinig tijd', zegt Heylen. 

Financieel moeten wetenschappers alleszins niets verwachten van dat nalezen: ze krijgen er geen rooie duit voor.  Peer review opwaarderen blijkt dan ook een moeilijke zaak. Sommige tijdschriften delen prijzen uit voor de beste review. 'Maar hoe zorg je ervoor dat dat opweegt tegen een publicatie in Science of Nature?', vraagt Storms zich af.

Er is echter een fundamenteler probleem: artikels worden niet écht nagelezen. 'Het wetenschappelijke systeem is gebaseerd op vertrouwen', zegt Storms. 'Reviewers kijken na of het goed geschreven is en of ze geen logische fouten zien, maar ze controleren de data niet.' 

En zelfs wanneer er fouten zijn vastgesteld in een publicatie, trekt een tijdschrift zich niet altijd terug. De Nederlandse microbiologe Elisabeth Bik onderzoekt beeldvervalsing in biologisch onderzoek en legde een lijst aan van frauduleuze artikels. Van die lijst is nog niet de helft teruggetrokken.

Geen alternatief

Volgens Storms zien we maar 'het tipje van de ijsberg'. Toch is de zoektocht naar frauduleuze artikels niet simpel. Fulltime nalezers inzetten om publicaties te controleren, is onbegonnen werk, vindt Janssens. 'Dat is zoals een speld zoeken in een hooiberg, en dan is een hooiberg nog veel te gemakkelijk. Het is zoals bij de drugspolitie: eens je bijgebeend bent, staan de criminelen al een stap verder.

Vooralsnog blijft het vertrouwen in de wetenschap bij het grote publiek hoog, zo blijkt uit een recente internationale studie in Nature Human Behaviour. Wetenschappers mogen dan wel maar gewoon mensen zijn, 'er is gewoon geen alternatief', zegt Storms. 'De combinatie van die twee zaken is een moeilijke boodschap.'