'We moeten durven zeggen dat we de samenleving hier en daar mee om zeep hebben geholpen'

We ontmoeten Björn Soenens in een koffiebar in het zonnige Gent. Acht jaar lang was hij correspondent voor de VRT in de Verenigde Staten. Nu is hij terug in België. Later dit jaar staat de theatertour Allemaal Amerikaans op het programma.

U bent drie maanden terug in België. U gaf in een interview met De Zondag aan dat u nood zou hebben aan een afkick­periode. Is die afkickperiode al afgerond?
Björn Soenens: 'Ze is nog altijd bezig. Mensen voorspelden dat ik een zeurkous zou worden na acht jaar Amerika. Ze zeiden dat ik het niet meer zou kunnen, aarden in Vlaanderen, maar dat valt mee hoor. Ik geniet er zelfs van. Er is meer stilte in Vlaanderen, dat ben ik niet meer gewoon.'

'Nu pas besef ik in welke hectiek ik acht jaar lang geleefd heb, in Brooklyn. Dat is een heftige omgeving wat betreft armoede, druggebruik en lawaai. Je moet er voortdurend op je hoede zijn.'

'Amerika is een harde samenleving. Daarom vind ik het niet erg dat het hier wat zachter is. Hier heb je het traditionele gezeur over de trein die te laat is of niet rijdt. Ach, als het dat maar is. Zelfs de heimwee naar de VS is nog niet ingetreden.'

'Toen ik terugkwam zeiden mijn bazen: "Rust maar een beetje. Ik kan dat niet, omdat het er ook de tijd niet naar is. Ik ben teruggekomen en de wereld viel in duigen. Ik weet niet of die twee iets met elkaar te maken hebben. (lacht) Daarom ben ik blij dat ik overal lezingen kan houden om te vertellen over dit tijdsgewricht.'

'Acht jaar lang heb ik ook niet gemerkt wat hier de impact was van mijn eigen werk. In Amerika kent niemand mij, ze vroegen me hoogstens of ik een YouTube-ster was. Maar nu ik terug ben, besef ik pas dat ik veel in de Vlaamse huiskamers ben gekomen. Ik kan niet meer ongemerkt op straat komen.'

Als Amerika-correspondent volg je 24/7 het Amerikaanse nieuws, is het moeilijk om daarvan los te koppelen?
'Ik kan dat niet. Ooit zei ik aan mijn opdracht­gevers dat ik zou terugkeren en volledig zou stoppen met Amerika. Ik zou iets totaal anders gaan doen: cold turkey. Maar ze wilden dat niet. De tijd is er ook niet naar natuurlijk.'

'Het zou ook raar zijn om een voorraadkamer aan kennis en ervaring in een diepe kelder op te bergen alsof het kernafval is. We kijken er nooit meer naar en hopen dat het vergeten wordt.'

Het zou ook zonde zijn.
'Dus gaan we nog even door. Die theatershow is eigenlijk ook een soort landing na acht jaar heftig correspondentschap. Ik ben nog te vol met energie, maar sta niet meer in het oog van het gewoel.'

'Het is aangenaam voor mij dat ik niet meer elke scheet in de VS moet rapporteren. Dat moest ik voorheen wel doen in alle radio­programma's, de journaals op tv en dan nog podcasts tussendoor. Die hectiek is wat weg, maar soms mis ik dat ook wel.'

'Ik ben daar wat dubbel in, ik geef het toe. Enerzijds ben ik blij dat ik wat uit het oog van de storm ben, maar tegelijk mis ik het. Maar niet zo hard dat ik het terug zou willen. Als ik nu iets vertel, dan sta ik voor een zaal, of zit ik in een radio- of tv-studio.'

'Voorheen vond alles plaats in weer en wind: in de kou, in de hitte, altijd stond ik buiten. Ik was altijd ter plaatse. Dat is aangenaam omdat je overal op de eerste rij staat, maar het is ook vermoeiend. Soms sta je tussen het filmen door je zweet weg te vegen. Andere keren sta je bij min twaalf buiten en hoop je dat je kaakspieren niet aan elkaar vriezen. Dat zijn dingen die mensen niet altijd zien of weten. Er zit weinig glamour aan een correspondentenbestaan.'

Uw nieuwe tour op het einde van het jaar lijkt expliciet niet over de hedendaagse gebeurtenissen te gaan, maar vooral over het verleden.
'Er is geen nu zonder het verleden. Je moet weten waar dingen vandaan komen. Günter Grass zei dat de geschiedenis is als een verstopte wc. Je probeert die steeds door te spoelen, maar de stront blijft naar boven komen. Dat is de geschiedenis, die schuurt.'

'Ik maak geen theatervoorstelling die eruit­ziet als een actuashow. Trump is de oorzaak van niets. Hij is het gevolg van alles. Hij is het culminatiepunt van vele zaken die in het verleden zijn gebeurd. Dat geeft me veel kansen om toch over het heden te spreken, door het verleden erbij te halen.'

'De nieuwswereld laat vaak iets los zonder veel context. Mensen worden daar bang en ongemakkelijk van. Ze keren zich af van het nieuws. Ze begrijpen er niks meer van. Ze zien geen samenhang meer tussen de dingen. Dat is net wél de bedoeling van mijn show. Geen snelle radio-of tv-hap, maar ruim twee uur in de diepte gaan, inzichten verschaffen, ervaringen delen.'

U bent nu honderd dagen terug. Onlangs was het de honderdste dag van de tweede regering-Trump. Hoe kijkt u terug op die honderd dagen?
'Trump is als een opblaaspop waar de woede als lucht uit losgelaten wordt. Het schiet alle kanten uit. Dat zijn die honderd dagen. Alle wrok en rancune van de voorbije jaren spuit eruit. Hij werd verkozen uit woede in 2016, maar die woede kwam er toen nog maar mondjesmaat uit. Er was nog geen eens­gezinde organisatie en visie rond gemaakt die efficiënt de boosheid kanaliseerde. In de periode dat hij geen president was, kreeg hij de tijd om de pop vol te blazen met extra wrok.'

'Die honderd dagen waren een revolutie. Dit is geen verlegging van een accent meer. Als je kijkt hoe de staat ontmanteld wordt, hoe hele ministeries worden afgeschaft. Het hele diversiteitsbeleid dat op de schop gaat. Tienduizenden ambtenaren zijn aan de deur gezet. Niet omdat ze overbodig zijn, maar omdat hun ideologie niet zou stroken met wat Trump uitdraagt.'

'Ook de universiteiten worden belaagd. Het vrije denken staat op de helling. Dat Colum­bia University boog voor de eisen van de overheid, vond ik de schande van het jaar. Ze dachten meer aan de portemonnee dan aan hun principes.'

'Ik krijg soms de vraag of er niets positiefs is. Maar dat is mijn taak niet. Mijn opdracht is om te beschrijven en te rapporteren over wat is. Als je de Verenigde Staten beschrijft, dan zie je een uitvoerende macht die enorm is opgerekt. De president vindt duidelijk dat hij meer waard is dan de rechters en het parlement. De meerderheid van hen zwijgt als vermoord, en de minderheid heeft niks te zeggen.'

'Ik maakte ooit een reportage over de San Joaquin Valley in Californië. Dat is de grootste groenten- en fruitstreek ter wereld. Ik was daar bij een notenproducent die een machine had met grijparmen. Die machine deed alle bomen schudden, waardoor de noten werden geoogst. Dat doet Trump ook. Zijn presidentschap schudt de boom hevig door elkaar. Elon Musk gebruikt dan weer zijn kettingzaag.'

'Daarbovenop is er een vorm van gaslighting. De realiteit wordt verdraaid of fout voor­gesteld. Ze beschuldigen Zelensky van het starten van de oorlog in Oekraïne. De geschiedenis wordt herschreven. Dat is typisch voor autocraten.'

'Als je liefde hebt voor een land, dan moet je ook over de schaduwkanten kunnen spre­ken. Ik hou van Amerika. Daarom ben ik er zo bezorgd over. Ik zie zo veel sukkelaars in de Verenigde Staten die zich overleveren aan mensen die niet niet het beste met hen voorhebben.'

'Dat is voor mij enorm verwonderlijk en frustrerend. Soms denk ik: waar dient de journalistiek nog toe? Het Trumpisme is geen rationeel of verstandelijk systeem, maar een geloofssysteem. Een systeem met volgelingen.'

'Een gelovige kan je niet overtuigen door te zeggen dat zijn god niet bestaat. Dat is immers de basis van zijn geloof. Je moet niet afkomen met rationele argumenten. De sterkte van Trump is zijn loyale aanhang, die alles van hem gelooft.'

Het woord autocraat is gevallen. Hoe schat u de rest van Trumps ambtstermijn in? Zullen de checks and balances van het Amerikaanse systeem weerstand bieden?
'Er is een duizelingwekkende snelheid gebruikt om shock and awe te veroorzaken. Je voelt dat het systeem nu begint te scheu­ren en dat mensen wakker worden. Ik geloof nog altijd dat Amerika genoeg mensen heeft die zich tegen de ondemocra­tische kanten van Trumps beleid willen verzetten.'

'In bepaalde landen is dat anders. Neem bijvoorbeeld Turkije. Daar is ook groot protest, maar dat is een andere samenleving. Die samenleving is het gewoon om in een autocratisch systeem te leven. Amerika heeft die ervaring niet. Daarom denk ik dat de Amerikanen zich niet zomaar zullen laten ringeloren.'

'Trump snijdt ook soms in zijn eigen vingers. De tarieven zijn een keerpunt in zijn populariteit. Een gewone man voelt dat getast in de portemonnee. Een rijke man voelt dat ook, want de beurs zakte in elkaar. Hoop is geen strategie, maar ik ben wel optimistisch. Er zijn nog veel krachten in de Amerikaanse samenleving die dit niet zomaar laten gebeuren.'

Er duiken ook scheuren op binnen de Republikeinse partij, vooral door weer­stand van klassieke Republikeinen. Is dat gevaarlijk voor Trump?
'Daarom denk ik dat de zware tarieven nooit zullen terugkeren. Dat is politieke zelf­moord. Dan gaan ze hem laten vallen. Het gaat over politici die in het parlement zitten, lokaal verkozen in hun kiesdistrict. Als hun kiezers klagen, dan maakt het niet uit of Pier of Pol president is, partijgenoot of niet, ze worden afgestraft. Die mensen kiezen voor hun eigen politieke hagje. De democratie jaagt hen op om het goede te doen.'

'Trump lijkt roekeloos. Hij doet echt dingen die erg ver gaan. Hij ontslaat rechters. Hij zet procureurs aan de deur. Hij intimideert, deporteert. Er is openlijke corruptie. Dat zijn geen normale zaken in een westerse democratie.'

'Dan krijg je als journalist vaak de kritiek dat je je daar niet over moet uitspreken. Ik vind van wel. Als journalist werk je niet in het luchtledige, of in een hol moreel universum. Je kan niet zeggen: "Zoek het maar uit".'

U bent ook niet onbekend met kritiek. Die komt vaak uit de politieke hoek, maar ook uit journalistieke hoek kreeg u al veel kritiek. Hoe gaat u daarmee om?
'Toen ik nog hoofdredacteur van het VRT-journaal was, zei ik dingen over de jour­nalistiek die niet altijd gewaardeerd werden. Maar ik vind dat je moet durven kritisch zijn voor jezelf en je eigen beroepsgroep. Wij journalisten hebben te vaak de neiging om streng te zijn voor alle anderen, behalve onszelf.'

'We moeten durven zeggen dat we de samenleving hier en daar mee om zeep hebben geholpen. Door zaken te hijgerig te benaderen, of de complexiteit van de dingen te weinig uit te leggen.'

'Ik trek mij de meeste persoonlijke kritiek niet te hard aan, ik wil me niet uit mijn lood laten slaan of laten intimideren. Ik werk niet voor politici of voor collega's. Ik werk voor kijkers en luisteraars. Ik ben een public servant. Een dienaar van het publiek.'

Dat is het verschil tussen objectiviteit en neutraliteit.
'Objectiviteit bestaat niet. Ik noem het vaak the view from nowhere. Objectiviteit is als aan de toog staan met vrienden en op geen enkel dilemma kunnen geven, omdat je niet zeker bent. Je vrienden gaan snel denken dat je ruggengraatloos toekijkt. Onpartijdigheid, dat bestaat wel. Je moet als journalist geen activist zijn. Ga waar de feiten je heen brengen.'

'Neem het voorbeeld van een computer­chipsfabriek die terugkeert naar Arizona. Trump en zijn regering zeggen: "Dat is door ons". Dat klopt niet, die fabriek komt er door een wet van Biden. Ze gaan met de pluimen lopen van een ander. Tegelijkertijd zal ik zeggen dat Biden het heeft verknoeid door te lang in de race te blijven of door jongeren hoop te doen verliezen met zijn dubbel­zinninge standpunten over Gaza.'

'Journalistiek is the whole picture, the full story. Je moet overal naar kijken. Mensen willen altijd iemand in een vakje stoppen. Ik draag oorbellen, dus ik zal wel een linkse rat zijn. Waarom? Ik kan die ook gewoon graag willen aandoen. Daar heeft een ander zich niet mee te bemoeien. Journalisten zouden bij uitstek mensen moeten zijn die naar alle kanten kijken en kritisch durven zijn voor iedereen. Ni Dieu, ni maître.'

Met het ontslag van veiligheidsadviseur Mike Waltz is het eerste ontslag in de nieuwe regering van Trump er. Is dit een voorbode voor meer ontslagen?
'Totaal niet. Dat is het verschil tussen Trumps eerste termijn en zijn tweede. Trump I had nog de vangrails van de Repu­blikeinse Partij. Trump ontsloeg wie hem in de weg zat. Ik denk dat ik in die eerste honderd dagen van 2017 zeker dertig ontslagen heb moeten becommentariëren.'

'Dat is nu niet zo. Nu wordt hij omringd door ultra-trouwe mensen. Dat is loyaliteit in het kwadraat. De plannen zijn veel gecoör­dineerder en gedisciplineerder. Zolang de mensen rond Trump geen schandelijke dingen doen die voor niemand door de beu­gel kunnen, gaan ze blijven zitten. Tenzij ze vermoeid raken, want dat zijn loodzware jobs.'

'Het ontslag van Waltz en zijn nieuwe baan als VN-ambassadeur toont aan hoe weinig belang Amerika nog hecht aan de Verenigde Naties. We zijn honderd dagen ver en er is nog altijd geen officieel benoemde VN-ambassadeur voor de VS. Ik ken Europese en Belgische diplomaten in New York die zich grote zorgen maken over het hakken in VN-budgetten.'

Europa lijkt nu toch wel stappen te zetten om hun defensie onafhankelijker te maken van het militaire machtsblok van de VS. Zal die militaire machtspositie verkleinen of zelfs verdwijnen tegen het einde van Trumps tweede termijn?
'Ook daar snijdt de VS in zijn eigen vingers. Ze zijn hun eigen machtstentakels aan het afsnijden. Dat heeft te maken met een ideologische benadering van de politiek, namelijk America First. Men vergeet daarbij soms dat vanuit een neutraal standpunt America First beter gediend is met inter­nationale contacten. Je vrijwaart je eigen belangen soms beter door bondgenoot­schappen te sluiten.'

'Europa denkt nog altijd dat Amerika een bondgenoot is. Ik vind dat vreemd om te zien. Ik weet niet of de NAVO zoals die nu is, zal blijven bestaan. Misschien gaan de Europeanen verder op zichzelf. In elk geval luisteren ze op dit moment nog altijd naar Trump, die de defensiebudgetten de hoogte wil injagen.'

'De grote vraag is of de Europese landen in juni op de NAVO-top in Den Haag gaan blijven luisteren. NAVO-baas Rutte hoopt van wel en echoot de eisen van Trump. Het optrekken van de NAVO-norm naar vijf procent van het BBP zou een masterplan kunnen zijn van Trump om de Europese landen uit elkaar te spelen.'

Gedurende uw tijd in de Verenigde Staten werd er kanker geconstateerd bij u. Heeft dat u doen twijfelen om toch vroeger terug te keren?
'Ik was zo blij toen mijn zoon, die chirurg is, zei dat ik er wellicht zou genezen met één operatie. Toen wist ik dat mijn correspon­dent­schap gered was, hoe raar dat ook klinkt. Als ik ook nog bestraling of chemo nodig had gehad, dan hadden ze me allicht na een tijd vervangen. Dan was het voorbij. Daar was ik niet klaar voor. Als ik erop terugkijk, was het niet zo slim van me om minder dan twee maanden na mijn operatie terug te beginnen werken. Ik had nog pijn toen.'

'Ik ben snel herbegonnen, omdat ik zo graag mijn werk doe. Ook omdat ik zo dankbaar was dat ik nog leefde. Ik heb veel nagedacht en zelfs een podcast gemaakt over hoe het was om kanker te hebben. Ik kreeg zelfs het verwijt van een columnist in De Standaard dat ik tijdens mijn ziekte over mijn kanker sprak: "Schrijf een column over Gaza: veel nuttiger".'

'Pablo Neruda, mijn favoriete dichter, schreef zijn memoires met de titel: "Ik beken: ik heb geleefd". Dat is het enige waar je op kunt hopen: dat je hebt geleefd. Dat je kansen hebt genomen. Dat je hebt gekeken, geluisterd en gereisd.'

Uw dochter woont in Lissabon. Zit die drang om naar het buitenland in de genen?
'Bij mijn dochter wel. Mijn zoon heeft dat veel minder. Mijn dochter heeft haar zesde jaar van het secundair onderwijs opnieuw gedaan in Portugal. Ze is op Madeira terecht­gekomen en heeft daar haar vriend leren kennen. Dat is ondertussen al negen jaar geleden. Dit jaar doet haar vriend mee aan het Songfestival voor Portugal.'

Gaat u kijken naar het songfestival?
'Ja, voor het eerst sinds lang. Als kind keek ik daar altijd naar. Toen waren dat nog mooie liedjes, vond ik. Sorry als ik nu vloek in de kerk, maar toen ging het nog over muziek. Mijn schoonzoon is zo lekker ouderwets. Hij past totaal niet in dat Eurosongcircus.'

'Het liedje heet Deslocado. Het gaat over heimwee voelen, dat melancholische gevoel. En toch je grenzen verleggen voor de liefde, voor het werk of gewoon voor de ervaring. Guimo maakt met zijn groep al muziek sinds zijn zeventiende. De groep heet Napa en maakte twee platen en nu werd hun nummer voor het Songfestival al zes miljoen keer gestreamd. Ik geloof in zijn liedje. Het is mooi en simpel. En het gaat over reizen en hoe mooi de wereld is om te zien. Mijn dochter begrijpt dat het best, wat dat is.'

U sprak al over uw tour in het najaar. Wat gaat u daarna doen?
'Daar wordt momenteel aan gewerkt. Ik ga daar nog niet te veel over zeggen, maar het zijn leuke projecten, onder meer een nieuwe podcastreeks. De vertelkracht blijft. Intussen blijf ik in radio- en tv-studio's opduiken met analyses over de wereld.'

'Het is goed om nu met die theatertour "thuis" te komen en terug te connecteren met Vlaanderen. Ik denk dat dat veel moeilijker is voor expats die acht jaar voor een bedrijf werken in het buitenland weg van de spotlights. Ik ben altijd met één been in de Vlaamse samenleving blijven vast­haken. Mijn werk was in het Nederlands, voor jullie. Achter de lens zaten jullie. Nu kom ik terug en vragen de mensen gewoon: "Hoe is het?" Mooi toch!'