'Trump is een hulp­middel': hoe profes­soren lesgeven in turbu­lente politieke tijden

Edith Drieskens, professor inter­nationale relaties: 'Onze vakken moeten voldoende tijdloos zijn' 

'We zijn geen politiek commentatoren, natuurlijk', antwoordt Edith Drieskens, professor internationale relaties aan de KU Leuven, wanneer we haar vragen hoe de politieke actualiteit haar lessen beïnvloedt. Zij geeft al jaren het vak 'theoriëen van de inter­nationale relaties', waarin ze aangeeft op welke manieren je naar de wereld van de internationale politiek kan kijken. 

'We bestuderen niet gewoon de inter­natio­nale actualiteit in de les', zegt Dries­kens. 'Dat is niet ons vakgebied, maar eerder een illus­tratie van de concepten en theorieën die de kern vormen daarvan. Het zijn die kap­stokken die ons helpen om op een georgani­seerde manier naar de wereld te kijken, en studenten toelaten grip te krijgen.' 

'Dat is bij ons de default modus: vakken moeten in staat zijn om de bewegende wereld­politiek, die er altijd al is geweest, te coveren. Het kan niet zo zijn dat je een vak na een jaar weer volledig moet omgooien, omdat er een nieuwe president is verkozen. Onze vakken moeten voldoende tijdloos zijn.'

Wanneer je haar les volgt, leer je dan ook dat je meerdere brillen kan opzetten, met glazen in verschillende kleuren. De roze bril van het liberalisme bijvoorbeeld, of de donkere bril van het realisme. Die laatste lijkt steeds in dit tijdperk meer in opmars te zijn.

'Het is zo dat bepaalde "brillen" vandaag meer zichtbaar zijn, en ook meer verkla­rende kracht hebben', erkent ze. Ze wijst op het realisme, de theorie die de internationale politiek als een puur machtsspel framet. 'Onder academici gaat men terug back to basics. Namen zoals Machiavelli en Thucy­dides worden weer breed uitgespeeld.' 

'Dus ja, de wereld is in verandering', zegt ze. 'Maar dat gaat nog gebeuren. Binnen zoveel jaar volgt misschien de omgekeerde bewe­ging.' Dat betekent ook niet dat ze haar lessen aanpast. 

'Ik spreek zowel over de theorieën die fashionable zijn als degenen die onder druk staan. Een aantal dynamieken zijn nu eerder makkelijker te verklaren vanuit het realisme dan het liberalisme. Dat betekent echter niet dat ik het liberalisme nu links laat liggen.' 

Waar je misschien zou denken dat een fenomeen als Donald Trump het moeilijker maakt om de wereldpolitiek uit te leggen, is dat voor Drieskens geenszins het geval. 'De theorieën maken het voor mijn studenten juist rustiger in hun hoofd. Trump helpt mij in zekere zin ook om die concepten en kaders aan te reiken: hij is een hulpmiddel.' 

'Concepten zoals "soevereiniteit" kunnen heel abstract en groots kijken, maar als ik kan laten zien wat Trump zegt over zijn ambities met Groenland of Panama, wordt soevereiniteit plots heel tastbaar. Het helpt om het heel concreet te maken.'

'We zien nu een Trump-effect, maar we hebben ook al het Xi Jinping-effect gezien. Dat soort fenomenen maakt politiek heel zichtbaar en tastbaar. Maar wij proberen het te kaderen: Trump is belangrijk, maar probeer hem eens te plaatsen in de contes­tatie van de liberale orde, van buitenaf en nu ook steeds meer van binnen uit.' 

Waar universiteiten in de VS zo stevig onder vuur worden genomen, is dat in Vlaanderen nog niet het geval, zegt Drieskens. Een gevoel dat bepaalde zaken gevoeliger liggen in dit politieke klimaat, heeft ze niet. Daar is ze de universiteit dankbaar voor. 

'Ik denk dat we in een Vlaamse context nog altijd heel geprivilegieerd zijn. Er zijn veel collega's wereldwijd die lesgeven over dit soort thema's in veel moeilijkere omstandig­heden. Maar in mijn aula is alles bespreek­baar. Er zijn natuurlijk een aantal rode lijnen, zoals seksisme en racisme, maar voor de rest probeer ik mijn studenten eraan te herin­neren: wees zacht voor personen, maar hard voor ideeën.'

'Ik ervaar ook geen druk vanuit de univer­siteit of de faculteit, dat ik bepaalde zaken niet mag bespreken. Helemaal niet, gelukkig maar. Ik denk ook niet dat ik dat zou aan­vaarden. Ik denk dat het mijn plicht is om de autonomie die we hebben, ook te beschermen.'

Gilles Pittoors, docent Europese politiek: 'Je mag de controverse niet schuwen'

'Woorden doen ertoe', zegt Gilles Pittoors, docent politieke wetenschappen aan de KU Leuven. Hij citeert niet vaak bekende personen, maar die uitspraak van oud-Duits bondskanselier Angela Merkel vindt hij steeds meer van toepassing op hoe hij zijn lessen aanpakt. 

'Woorden zijn belangrijker geworden. Als academicus moet je altijd weten wat je zegt, maar vandaag toch net iets meer dan vroeger. Als ik iets voor een aula van vier­honderd studenten zeg, heeft dat een impact. Uiteraard moeten dingen benoemd worden, maar je moet daarvoor wel de juiste woorden gebruiken. Op dat vlak voel ik vandaag meer druk. Als je de verkeerde woorden gebruikt, staat het misschien morgen op sociale media.' 

'Anderzijds mag je de controverse niet schuwen. Ik heb er absoluut geen moeite mee om wat er in Gaza gebeurt als genocide te benoemen. Net zoals je de oorlog in Oekraïne niet moet bestempelen als een "speciale militaire operatie", maar als een invasie. Als onder­zoekers hebben we de rol om de dingen te benoemen zoals ze zijn.' 

'In Kortrijk geef ik ook het vak politicologie, en als ik het Vlaams Belang benoem als een radicaal-rechtse partij, zijn er studenten die zich daar wel kritische vragen bij stellen. Maar ik vind het net gezond dat mensen mij kritische vragen stellen. Ik ervaar dat niet als aanvallend.' 

Hij merkt wel dat studenten hun eigen ideologie minder goed kunnen wegzetten. 'Stu­den­ten hebben er moeite mee om hun eigen politieke voorkeuren los te laten. Het is daarom net belangrijk om als universiteit in te zetten op kritisch nadenken. Anders creëren we een generatie die veel te snel meeloopt in de framing van anderen.'

Ook hij ziet dat het liberalisme als theorie aan invloed inboet. 'Het liberalisme steunt voor een groot deel op het feit dat een grote groep mensen organisaties en regels heel belangrijk vinden. Maar als dat collectief steeds minder geldt, valt die wereld een beetje ineen. Omdat mensen zo normatief redeneerden, had het liberalisme een grote verklarende kracht. Maar zo denkt men steeds minder.'

'Er is een normatieve shift gaande: staten kunnen enkel verliezen of winnen van elkaar in een zero sum game', zegt Pittoors. Toch mogen we ook volgens hem het liberalisme niet te snel aan de kant zetten. 'Het libera­lisme is op zijn retour, maar in de jaren negentig zei men hetzelfde over het realisme.'

'Als men toen het realisme had laten vallen, hadden we nu zeker in de shit gezeten. Het is belangrijk dat we blijven tonen dat er verschi­llende theorieën zijn die elk een andere blik op de internationale politiek hebben, aangezien de media dat niet meer doen. Plots is realisme de enige bril waardoor internationale relaties worden geïnterpreteerd.' 

'Het is belangrijk dat wij als onderwijzers en academici niet meegaan in die stroom, en de alternatieve denkwijzen blijven voorkomen. We mogen juist in dit tijdperk niet terecht­komen in een soort eenheidsdenken.' 

Volgens hem werden de politieke weten­schappen net extra relevant door de verkiezing van Donald Trump. 'Dat hij won, was niet zo'n grote verrassing. Veel weten­schappers zagen dat perfect aankomen en waarschuwden dat het risico op democratic backsliding in de VS zeer groot is. Politiek journalisten hebben die ontwikkelingen natuurlijk compleet genegeerd.' 

'Maar zelfs als we Trump op geen enkele manier zouden kunnen verklaren, des te relevanter zouden de politieke weten­schappen worden. Dat zou betekenen dat we een complete update moeten doen van alles wat we denken te moeten weten. Stel nu dat je je tas koffie laat vallen, en die zweeft en valt niet. Ga je dan de fysica weggooien?'

Jan Wouters, professor inter­nationaal recht: 'Er gebeurt zoveel tegelijkertijd'

'Ik zeg aan mijn studenten heel uitdruk­kelijk: volg de media', vertelt Jan Wouters, professor internationaal recht aan de KU Leuven. 'Alleen al in het najaar gaan er dingen gebeuren die ontzettend belangrijk zijn. De komende weken komen er mis­schien nieuwe handels­oorlogen.' Maar dat betekent volgens hem niet dat zijn vakgebied in crisis is. 

Het internationaal recht is springlevend, zegt hij. 'Ik begin mijn lessen tegenwoordig met wat ik de crisis van het multilateralisme noem, maar ik zeg niet de crisis van het internationaal recht. Want dat zal er altijd zijn. Als landen zoals de VS zich minder diplomatisch zullen opstellen, zullen ze nog altijd verdragen gebruiken om hun wil op te leggen. Er zullen altijd verdragen gesloten worden, de vraag is op welke manier.'

'Het uitdijen van mensenrechten en milieurechten wordt momenteel gestopt door landen zoals de VS. Bij hen gaat er ook een hele ideologie mee gepaard, die trouwens ook sommi­gen in Europa aan­hangen en ingaan tegen de ideeën van de Europese Unie zelf.' Maar dat het inter­nationaal recht aan invloed zou inboeten, gelooft hij niet. Hij kijkt sceptisch wanneer we hem vragen of er een lethargie rond het internationaal recht heerst.

'Dat is van alle tijden. Toen ik een student was in de jaren tachtig, waren we in de Koude Oorlog en heerste er in de Verenigde Naties een systematische spanning tussen de twee supermogendheden (de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten, red.). Dat betekende dat er haast nooit consensus was. Het inter­nationaal recht was een tamelijk statische en traag evoluerende rechtstak.'

'Toen ik hier in Leuven aankwam in 1998, was de staat van de internationale politiek fundamenteel veranderd. De jaren negentig waren een periode van ongekende inter­nationale samenwerking. De Koude Oorlog was voorbij, Rusland en de VS konden het best goed met elkaar vinden, en de VN Veiligheidsraad functioneerde.'

'Er wordt nu niet harder ingebeukt op het internationaal recht dan vroeger. Maar het komt nu wel anders over, omdat we die periode van ongekende bloei in de jaren negentig hebben gehad waarin tal van instellingen werden opgericht. Die instell­ingen, van de Wereldhandels­organisatie tot het Internationaal Strafhof, zijn nu zelf in crisis. Sinds 9/11 maken we opnieuw een kritieke periode door. Dat is echter niet ongezien.' 

'Er gebeurt zoveel tegelijkertijd', zegt Wouters, 'dat het heel moeilijk is om het in een bepaalde trend samen te vatten. De wereld is pluriform. Of het liberalisme op zijn terugkeer is? Wat betekent dat voor een jurist? Niet zoveel. Zeker, het internationaal recht heeft bepaalde liberale kantjes en de globalisering heeft geleid tot het openen van grenzen, maar daar is dan ook weer in andere opzichten een tegenreactie tegen.'

'Ik ga de problemen in het internationaal recht niet politiseren. Ik ga niet openlijk kritiek geven op Trump, Orban of Poetin. Daar ben ik geen docent voor, ik ben dat in de eerste plaats om de ogen te openen van mijn studenten voor het feit dat er wel degelijk een zeer brede en diepe inter­nationale samenwerking is, die geschraagd wordt door juridische instrumenten.'