De meeste mensen deugen niet, en dat is geen schande

De meeste mensen handelen aldoor immoreel: kleding kopen bij ketens die mensenrechten schenden, wegdraaien van de loeiende noodkreten uit Gaza en Soedan, en energie verbruiken alsof de klimaatcrisis slechts een kwade droom is. Morele nalatigheid is wijdverspreid in onze samenleving. Toch ontvlamt er steeds een netelige discussie als je iemand op de immoraliteit van zijn daden wijst. Niemand accepteert graag zo'n verwijt.

Heilig geweten

Precies daar wringt het. Immoraliteit benoemen voelt als een aanval. Morele verantwoordelijkheid wordt vaak verward met schuld, waardoor mensen zich defensief opstellen. Voor velen is het moeilijk om verantwoordelijkheid te nemen voor het lot van hulpbehoevenden in verre crisissen. Waarom zou je je immers schuldig moeten voelen over iemand die je nog nooit hebt ontmoet? Zo wordt verantwoordelijkheid ontlopen.

De Canadese moraalfilosofe Hanna Pickard omschrijft schuldgevoelens als een bestraffende mentale toestand: beschuldigd worden doet écht pijn, omdat het je blootstelt aan minachting en stigmatisering. Omdat we die kwetsbaarheid koste wat kost willen vermijden, schuiven we bij voorbaat morele verantwoordelijkheid van ons af, zelfs wanneer die verantwoordelijkheid niet direct schuld impliceert.

Dat stelt ons voor een impasse. Omdat een moreel oordeel al snel aanvoelt als een veroordeling, vermijden we de vraag of ons handelen werkelijk juist is. We willen immers geen schuldgevoelens oproepen in ons dagelijks doen en laten. Zo kunnen veel studenten feilloos verdringen dat de fastfoodketens waar ze soms uitwaaien na het uitgaan een genocidaal regime ondersteunen. Onze gewetensrust is heilig, maar ook kwetsbaar.

Alles of niets

De koppeling tussen verantwoordelijkheid en schuld stimuleert ons om morele verantwoordelijkheid te begrijpen als een kwestie van alles of niets. Zo troosten sommigen zich met het idee dat je als individu toch niets kunt beginnen tegen al het kwaad dat de wereld teistert. Dus kan het ook niet jouw verantwoordelijkheid zijn om er iets aan te doen. 'Je kunt toch niet iedereen gaan redden', klinkt het dan. 

Zo'n drogredenering smoort elk altruïsme in de kiem. Willen we werkelijk verschil maken, dan moeten we morele verantwoordelijkheid losmaken van schuld. Verantwoordelijkheid dragen voor immorele handelingen hoeft dus geen schande te zijn: het moet dienen als een motivator voor verbetering, in plaats van op je karakter te wegen als een schandelijk litteken. 

Humanitaire crisissen

Zodra we morele verantwoordelijkheid voor humanitaire crisissen opvatten als een gedeelde opdracht, eerder dan een individuele schuldtoewijzing, moedigen we elkaar aan om bij te dragen aan oplossingen zonder angst voor stigmatisering. Zo moedigen we moreel gedrag rechtstreeks aan, in plaats van het enkel te stimuleren door immoreel gedrag te veroordelen. 

Als we morele verantwoordelijkheid loskoppelen van schuld, wordt het minder ongemakkelijk om over de juistheid van onze handelingen na te denken. Iemand die af en toe onbeschaamd stilstaat bij zijn morele keuzes, wordt een beter mens dan iemand die uit angst voor schuldgevoelens zelfreflectie mijdt. 

Noah Put is redacteur Opinie en student Wijsbegeerte aan de KU Leuven.